حج؛ از دیپلماسی فرهنگی تا قدرت نرم کشورهای اسلامی

خبرگزاری تسنیم - محمد حائری شیرازی: حج، به عنوان یکی از ارکان پنج گانه اسلام، فراتر از یک عمل عبادی محض، یک فرآیند اجتماعی-سیاسی محسوب می شود که سالانه بیش از دو میلیون مسلمان از اقصی نقاط جهان را در یک فضای واحد جغرافیایی گرد هم می آورد. این تجمع عظیم، خصوصاً در پارادایم های جدید روابط بین الملل که بر عوامل غیرمادی مانند فرهنگ، هویت و هنجارها تأکید دارند، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. به تعبیر الکساندر ونت (1999)، هویت ها پیش زمینه منافع هستند و درک چگونگی شکل گیری هویت های جمعی برای تحلیل کنش های بین المللی ضروری است.

حج از منظر نظریه سازه انگاری، یک “کارگزار هنجاری” (Normative Agent) محسوب می شود که از طریق مکانیسم های اجتماعی سازی (Socialization)، به انتقال و تثبیت هنجارهای مشترک میان مسلمانان می پردازد. کارگزاری حج در شکل دهی به جهان اسلام، بسیار حائز اهمیت است. این مناسک، از طریق ایجاد تجربه مشترک و همزمان برای مسلمانان، مرزهای هویتی ملی را کم رنگ ساخته و «هویت امت» را تقویت می کند. در این راستا، رهبر معظم انقلاب اسلامی در یکی از پیام های حج خود تأکید می کند که «در بُعد سیاسی، محور اصلی در حج، نمایش هویت متحد امّت اسلامی است.» این فرآیند هویت سازی از سه طریق اصلی صورت می پذیرد: «یکسان سازی نمادین (لباس احرام به عنوان نماد برابری ساز)، هم آیینی جمعی (انجام مناسک یکسان) و تجربه فضای مشترک (حضور در مکان های مقدس مشترک).»

حج و کارکردهای آن در نظام بین الملل

ظهور هویت مشترک ناشی از حج، بر معادلات بین المللی تأثیر متعددی دارد. تحکیم هویت مشترک اسلامی، زیربنای نظری تشکیل سازمان های بین المللی اسلامی مانند سازمان همکاری اسلامی (OIC) را فراهم می آورد. چنانکه بارنت و فینمور (2004) استدلال می کنند، سازمان های بین المللی صرفاً ابزار دولت ها نیستند، بلکه کارگزارانی هویت ساز می باشند که خود متأثر از هویت های موجود هستند. حج از این منظر، در تقویت مبانی هویتی چنین سازمان هایی نقش بنیادین ایفا می کند.

هویت مشترک ناشی از حج، ظرفیت قابل توجهی برای «قدرت نرم» کشورهای اسلامی ایجاد می کند. این امر به ویژه در «دیپلماسی مذهبی» بازتاب می یابد که به عنوان شاخه ای از دیپلماسی عمومی، با بهره گیری از اشتراکات مذهبی، به تقویت روابط میان ملت ها می پردازد. رهبر انقلاب اسلامی آیت الله خامنه ای این بُعد سیاسی حج را چنین تبیین می کند: «حج یک ذخیره برای دنیای اسلام است. اگر از این ذخیره خوب استفاده شود، به دنیای اسلام سود خواهد بخشید.» ایشان همچنین بر ظرفیت حج در ایجاد همگرایی تأکید می کنند:«”خدای متعال می توانست برای زیارت خانه خودش، دوره سال را بگذارد… این برای اینست که مسلمانان در این وقت معیّن در آنجا اجتماع کنند، تا از این اجتماعشان فایده ای ببرند.» همچنین هویت مشترک اسلامی، پتانسیل ایجاد “موازنه نرم” (Soft Balancing) در برابر قدرت های هژمون را دارد. به تعبیر برخی، هویت های فراملی می توانند الگوهای اتحاد و ائتلاف را فراتر از منطق نئورئالیستی موازنه قوا شکل دهند. حج در این میان، به عنوان بستری برای تقویت چنین هویتی، می تواند در شکل گیری ائتلاف های سیاسی نقش آفرینی کند.

چالش ها و دورنمای آینده

علی رغم کارکردهای هویت ساز حج، چالش های متعددی این فرآیند را با پیچیدگی مواجه می سازد. تنش میان هویت ملی و فراملی، یکی از مهم ترین این چالش هاست؛ هویت امت اسلامی اغلب در تنش با هویت های ملی گرایانه قرار می گیرد. از سوی دیگر، مدیریت سیاسی مناسک توسط دولت عربستان، ابعاد ژئوپلیتیک به این مناسک می بخشد که گاه آن را از کارکرد هویتی خود دور می سازد. همچنین، برداشت های متنوع از مفهوم امت، مانعی برای شکل گیری یک هویت یکپارچه محسوب می شود. آیت الله خامنه ای نیز بر خطرات تفرقه تأکید کرده و می فرماید: «امروز هر حرکت تفرقه انگیز در دنیای اسلام، گناهی تاریخی است.»

حج به عنوان یک سازوکار هویت ساز، نقشی دوگانه در روابط بین الملل ایفا می کند؛ از یک سو، توانایی ایجاد همگرایی و هم افزایی میان کشورهای اسلامی را دارد و از سوی دیگر، می تواند به عنوان ابزاری برای نفوذ و قدرت نرم مورد استفاده قرار گیرد. درک این دوگانگی و تحلیل دقیق مکانیسم های هویت سازی حج، برای سیاست گذاران و پژوهشگران عرصه بین الملل ضروری است. در عصر جهانی شدن که مرزهای هویتی دستخوش تحول و بازتعریف هستند، حج می تواند به عنوان یکی از منابع هویت بخش جهان اسلام، در تنظیم مناسبات کشورهای اسلامی با یکدیگر و با سایر بازیگران نظام بین الملل نقش آفرینی کند. آیت الله العظمی خامنه ای در این زمینه تأکید می کند که «دوران تحقیر و عقب ماندگی جهان اسلام به سر آمده و دوران تازه ای آغاز شده است» و حج می تواند در این مسیر «نمایش هویت متحد امّت اسلامی» باشد. مطالعات آتی می تواند به بررسی تجربی تأثیر حج بر شکل گیری هویت مشترک و سنجش کمّی تأثیر آن بر روابط میان کشورهای اسلامی بپردازد و راهکارهای عملی برای بهره گیری مؤثرتر از این ظرفیت در دیپلماسی کشورهای اسلامی ارائه کند.

انتهای پیام/