فراخوان مقاله مجله عربستانی درباره ابعاد اجتماعی حج

به گزارش ایکنا به نقل از openedition، در توضیحات فراخوان این مجله آمده است:

قریب به یک قرن و نیم پیش، «کریستیان اسنوکه هورخرونیه» خاورشناس هلندی، رساله دکتری خود در باب زیارت مکه را در دانشگاه لیدن به چاپ رساند. چند دهه بعد، موریس گودفروا-دمومبین، نویسنده اثری که اکنون از جمله آثار کلاسیک به شمار می رود، حج را نهادی شایسته توجه ویژه خواند. در ادامه این آثار پیشگام، پدیده حج توجه روزافزون علوم اجتماعی را به خود جلب کرده است؛ از مطالعات ویکتور ترنر، انسان شناس، درباره مفهوم آستانه ای بودن (Turner, 1969) گرفته تا پژوهش های آلفونس دوپرون درباره فرجام شناسی (Dupront, 1987) و همچنین آثار عبدالله حمودی (2005). در این میان، جامعه شناسی دین بر نقش حج به عنوان عاملی قدرتمند در شکل گیری هویت فردی – «حج به مثابه خود-روایتگری» (Hervieu-Léger, 1999)– یا هویت جمعی (Vincent, 2004 ; Saghi, 2010) تأکید کرده است.

از منظر تاریخ نگاری، در آثار دهه اخیر توجه دوباره به حج به مثابه سوژه ای برای تاریخ جهانی به چشم می رود. این آثار، حج را در مقیاس منطقه ای و حتی جهانی بررسی کرده اند. پژوهش های اخیر از یک سو به تحلیل نخستین مراحل ورود حج به ساحت تدین اسلامی پرداخته اند و از سوی دیگر با بهره گیری از روش های تاریخ فرهنگی و تاریخ احساسات، ابعاد تازه ای از آن را کشف کرده اند. این رویکردهای متنوع، پیچیدگی حج را به عنوان «واقعیت اجتماعی سراسری و نقش آن را در فرایند جهانی شدن  چه در ابعاد سیاسی، دینی و اقتصادی و چه در زمینه سلامت  آشکار ساخته اند.

آیا مطالعه حج به عنوان پدیده ای جهانی، باعث شکل گیری یک گفتمان کلان نگر نمی شود که تاریخ اجتماعی حج را به کناری نهد؟ اگر زائر و تجربه زیارتش وجه مغفول این رویکرد تاریخ نگاری باشد چه؟ مثل سایر پدیده های عظیم، آیا نباید حج را با دقتی بیشتر و با تأکید بر تنوع تجربیات فردی و اهمیتشان بررسی کرد؟

ماریو بویتلار و ریچارد ون لیوون (2023) در پژوهشی جدید نشان داده اند که سفرنامه های حج، تجربه فردی و شخصی از این سفر زیارتی را هم از منظر سیاحت و هم از نظر مناسک بازتاب می دهند. به گفته این پژوهشگران، تحلیل این گنجینه ارزشمند که مدت ها به چند روایت قرون وسطایی از سوی مسافران مسلمان محدود مانده بود هنوز در آغاز راه است. اما خطر دیگری نیز وجود دارد: محصور کردن تجربه حج در مجموعه ای از تک نگاری ها و روایت های فردی که بدون عمق اجتماعی است.

این ویژه نامه تلاش می کند با توجه به این چالش های جدید، حج را در دو بُعد محلی و جهانی بررسی کند. فرض اساسی این است که حج، تجربه ای دینی، اجتماعی و مکانی است. آلفونس دوپرون بر این باور بود که در تحلیل «جامعه زائران»، نمی توان میان زائران تمایز قائل شد، زیرا هر زائر، هرچند «تنها»، عضوی از «یک جریان جمعی قدرتمند» و بخشی از «یک مکان مقدس» سهیم است (Dupront, 1987). اما برای درک تجربه اجتماعی زیارت، کاوش بیشتر ضروری است. چالش اصلی، دوری از نگاه از بالا به حج و «توهم تداوم های کاذب» (Julia, 2016) و روی آوردن به تاریخ نگاری «در سطح زمین» (Revel, 1989) است. این رویکرد به بررسی تنوع زمینه های تاریخی و منطق کنش زائران و همچنین سایر کنشگران حج (کنسول ها، راهنمایان زیارتی، علما و…) در دوره های مختلف تاریخی ـ از قرون میانه و دوره مدرن گرفته تا دوران معاصر ـ می پردازد تا پیوند روایت های فردی و جمعی را بهتر روشن کند و نشان دهد که چگونه تجربه موقعیت مند می تواند ابعاد تازه ای از منطق جهانی حاکم بر سازماندهی و اجرای حج را آشکار سازد.

در این راستا بر سه جنبه تأکید خواهد شد:

حج به مثابه تجربه دینی و نمایش آمرزش

حج، همچون سفر زیارتی به روکامادور که آلفونس دوپرون بررسی کرده است، «مکانی برای زیارت و رهایی از گناه» است. نوشته های زائر درباره تجربه دینی اش، نمایش پردازی آمرزشش و رابطه اش با گفتمان های هنجاری و متون عبادیِ تبیین کننده کارکرد آخرت شناختی حج، چه در بر دارد؟ از پژوهشگران دعوت می شود که با توجه به مباحث مطرح شده در حوزه مردم شناسی و جامعه شناسیِ زیارت تاریخ عبادات، تاریخ فرهنگی و تاریخ احساسات، حج را به عنوان یک تجربه دینی بررسی کنند: جایگاه احساسات در تجربه دینی حج چیست؟ نقش دیانت نبوی در «تقدسِ زیسته» زائران چگونه است؟ حج از چه رو یک تجربه دینی زبانی، «شنیداری» و «حسی» نیز به شمار می آید؟

حج به مثابه مسئله حکمرانی و حامل هویت جمعی

هدف، بررسی این مسئله است که هر روایت حج تا چه اندازه در یک افق اجتماعی-سیاسی خاص جای می گیرد و در بازتعریفِ «من» و «دیگری» نقش دارد. تجربه زیارت چگونه به بازاندیشی رابطه ی میان حوزه خصوصی و عمومی، و رابطه ی میان زمان سیاسی، زمان دینی و زمان تجاری کمک می کند (Le Goff, 1960)؟ این رویداد عظیم که همواره زیر ذره بین و نظارت مقامات حکومتی بوده است، چگونه می تواند – در سطح فردی یا جمعی – به نوعی «تخطی» یا «مشروعیت بخشی» به نظم موجود یا آینده منجر شود (P. Boutry, 2000)؟ زائران در برابر چارچوب های اجتماعی-سیاسی مختلف حاکم بر حج، چه راهبردهایی را در پیش می گیرند؟ به طور کلی تر، می توان نقش نوآوری های فناوری (از چاپ تا فناوری های دیجیتال) را در تجربه و روایت زیارت برجسته کرد.

حج به مثابه واسطه ای برای تجربه فضاهای مختلف زیارت

در پایان، فضاهای مختلف حج را به عنوان جزئی از تجربه زیارت و به طور کلی تر، «شرایط جغرافیایی» (Lazarotti, 2006) زائر بررسی می کنیم: مسیر، محل اقامت، مدت اقامت، فضاهای آیینی، تجربه مجموعه فضایی گسترده پیرامون اماکن نمادین حج، و غیره. به مسائل اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی مادیت شهری در شهر مقدس مکه توجه ویژه ای خواهد شد (Sardar, 2014). از پژوهشگران دعوت می شود که تأثیر وسایل حمل ونقلِ مختلف (برای سفر به اماکن مقدس و همچنین در داخل آن ها) بر تجربه زیارت را بررسی کنند (Zeghidour, 1989). به طور کلی تر، به این مسئله می پردازیم که زائران چگونه در تکامل مرزهای مادی و نمادین حج نقش داشته، و این مرزها را در هم شکسته یا برعکس، تقویت کرده اند.

نویسندگان باید عنوان و چکیده (15-20 سطر) تحقیق خود را به زبان فرانسه، انگلیسی یا عربی به همراه اطلاعات نویسنده (نام و نام خانوادگی، وابستگی سازمانی و سمت، آدرس سازمانی، شماره تلفن و ایمیل) تا تاریخ 31 اکتبر 2025 برای ویراستاران این ویژه نامه – حسن بوعلی ([email protected]) و لوک شانتق ([email protected]) – ارسال کنند. مهلت ارسال مقالات تا حداکثر 9000 کلمه پس از پذیرش چکیده، اول مارس 2026 (10 اسفند 1404) است.

انتهای پیام