شعارزدگی ادبیات آیینی از کم تجربگی نویسندگان است + صوت

انتقال معارف و مبانی دینی، عرفانی و مذهبی بر بلندای خلق ادبیت ادبیات، در تاریخ؛ تمدن و فرهنگ ایران، نشانی به عمر کاروان هزاره شعر فارسی دارد.

اما وقتی زلف این روایت را در قامت و بستر ادبیات داستانی به عنوان گونه ای جدید، نوین و مدرن در خلق آثار ادبی که ریشه و خاستگاه آن در قالب شکل وشمایل تعریف؛ چارچوب ها و قوانین به عنوان هنری وارداتی به سرزمینمان رسید؛ نویسندگان کشورمان با توجه به همین درازنای عقبه و تمدن فرهنگ ایران زمین به خوبی اسلوب، شیوه، نظام و قوانین روایت ادبیات فارسی را در قالب قوانین غربی جهان ادبیات داستانی استوار کردند.

از همین روست که اگر دامنه مرور ادبیات داستانی مدرن کشورمان را چیزی کم وبیش از یک قرن می بینیم اما در میان آثار موجود به ویژه در سال های پس پشت انقلاب شکوهمند اسلامی و کارنامه 46 سال ادبیات داستانی انقلابی و اسلامی، شاهد تبلور گونه های مختلف ادبیات انقلاب؛ ادبیات دفاع مقدس؛ ادبیات پایداری؛ ادبیات مقاومت؛ ادبیات آیینی و مذهبی در شاخه های «ادبیات سرخ»؛ «ادبیات علوی»؛ «ادبیات فاطمی»؛ «ادبیات رضوی» و «ادبیات مهدوی» هستیم.

در میان گونه های مختلف و متعدد ادبیات آیینی یکی از سخت ترین گونه ها در ساحت پژوهش، مداقه تا نگارش و ارائه به حوزه «ادبیات مهدوی» بازمی گردد. چرا که با وجود گذار قرن ها از غیبت کبری امام زمان(عج) هنوز هم مسائل بسیاری ناگفته در پس این مهم تا ظهور و انتظار فرج حضرت حجت(عج) بر مسلمانان چون سری مسطور است.

اما در قالب دانش و روایتی که ازسوی سلاله پیامبر مکرم اسلام(ص)؛ ائمه اطهار(ع) و در ادامه آیات عظام به دست ما رسیده است، معارف و بلندای معرفت بخش فلسفه ظهور و انتظار، خود بخش مهمی از خوانش مسلمانان و به ویژه شیعیان را به خود اختصاص داده است.

بیشتر بخوانیم:

مخاطب جوان امروز داستان هیجان انگیز و جذاب می خواهد

انسانی که فطرتش آسیب ندیده باید به جنایات غزه واکنش نشان دهد

«غفلت» و «بی هدفی» سبب کمرنگی فرهنگ رضوی می شود

اغلب نویسندگان ما با شخصیت های تاریخی آشنا نیستند

«کتیبه ژنرال» گامی برای نگارش «جنگ و صلح» ایران است

شهدایی چون بروجردی و حاج قاسم از بزرگان جنگ نرم هستند

در این میان وقتی منقاش قلم نویسنده ای در ساحت رجعت کنندگان به گاه ظهور و هم رکابی با حضرت حجت(عج) برای آن روز موعود انتظار؛ بر «بانوان رجعت کننده» که کمتر در جنس روایت های آیینی به آن اشارت شده است می رسیم، بیان همین مسئله خود می تواند حس کنجکاوی هر مخاطبی در حوزه «ادبیات مهدوی» را برانگیزد و به خود اختصاص دهد.

وقتی دامنه گستره بانوان رجعت کننده از دوره فراعنه مصر تا زمان حیات امام رضا(ع) استمرار داشته باشد و نویسنده این ادعا را داشته که از میان 13 بانوی رجعت کننده، داستان هفت بانو را در قالب یک اثر داستانی به ساحت رمان به مخاطب ارائه داده است؛ هم نشینی با این کتاب خود می تواند لطفی دیگر داشته باشد.

از همین رو خبرگزاری بین المللی قرآن (ایکنا) هم زمان با ایام سی وششمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران به سراغ نویسندگانی رفت که در سال گذشته قلمشان جریان سازی متفاوتی را در بطن روایت های مکتوب با خود به همراه داشته است.

آنچه در ادامه از خاطرتان می گذرد گفت وگوی ایکنا با فاطمه دولتی، نویسنده رمان «من برمی گردم» در گونه ی «ادبیات مهدوی» و متمرکز بر هفت بانوی رجعت کننده بر اساس مستندات تاریخی و مورد تأکید فقها و آیات عظام شیعه است.

var player = videojs('player_106641_3876249',{ techOrder: [ "html5" , "flash"],poster:'',width:400,height:300}); videojs.addLanguage('en', {"No compatible source was found for this media.": "مشاهده ی ویدیو نیاز به پشتیبانی مرورگر از codec h264 یا نصب فلش پلیر دارد."}); player.one('play', (function(){ $.post('/fa/ajax/news/video/3876249',{},function (data) {}); })); کد دانلود فیلم اصلی

ایکنا- «زنان رجعت کننده تاریخ از زمان فرعون تا دوران حیات امام رضا(ع) به گاه ظهور حضرت حجت(عج)»؛ همین تک جمله در مسیر جست وجوی ایده در حوزه «ادبیات مهدوی» بسیار بکر و ناب شمرده می شود. خواندن همین موضوع برای خلق یک رمان آیینی به خودی خود حس کنجکاوی هر خواننده ای را تحریک می کند. خانم دولتی؛ اگر موافق باشید آغاز این گفت وگو را بر مسیر اقنای این حس کنجکاوی استوار کنیم و تعریفی از روایت رمان «من برمی گردم» به قلم شما داشته باشیم؟

همیشه وقتی اسم «رجعت» و «رجعت کنندگان» به میان می آید، ناخودآگاه ذهن ما به سمت مردانی می رود که قرار است با امام زمان(عج) به گاه ظهور ایشان بازگردند و در رکاب حضرتشان باشند. این در حالی است که ما در یک حدیث صحیح السند از امام صادق(ع) به نام بانوان رجعت کننده برمی خوریم.

یعنی امام صادق(ع) به واسطه آن حدیث؛ نامه بانوان رجعت کننده را به شکلی مشخص فرموده اند. در این حدیث 13 بانو معرفی شدند که در تاریخ درباره هفت نفر از این بانوان اطلاع داریم و بقیه هنوز یا شناخته نشده اند، یا نشده که لابه لای تاریخی که در بسیاری از موارد از دستمان رفته و به دستمان نرسیده آنها را پیدا کنیم.

رمان آیینی «من برمی گردم» داستان زندگی این هفت زن رجعت کننده است. بانوانی که از عصر فرعون تا عصر امام رضا(ع) زندگی کرده اند. در نگارش این رمان سعی کردم تحت یک داستان به هم پیوسته و واحد؛ زنانی که در زمان هایی منفک از هم زندگی می کردند را به شکل توأمان معرفی کنم.

البته که قهرمان اصلی داستان «زبیده خاتون» همسر «هارون الرشید» است. ما زبیده را درحالی می بینیم که دل داده هارون الرشید است و درعین حال به شکل مخفیانه شیعه شده، مذهب خود را از همسرش و دیگران پنهان می کند. او در یک دو راهی قرار دارد. بعد از شهادت امام موسی کاظم(ع) در این دو راهی قرار می گیرد و آن اینکه آیا همچنان باید مهر هارون الرشید که دستش به خون امام آغشته و آلوده است را در دل داشته باشد، نعمت هایی که در قصر به وفور برای او وجود دارد و قدرتی که دارد را حفظ کند؛ یا دست به ابراز عقیده بزند و در عین حال که همه چیزهایش از دارایی، رفاه و قدرت از دست می دهد، جانش را نیز در خطر بیاندازد.

محور داستان «من بر می گردم» داستان «تردید» زبیده خاتون است و در خلال آن ما با بانوان رجعت کننده دیگر نیز به طریقی آشنا می شویم.

var player = videojs('player_329087_3876250',{ techOrder: [ "html5" , "flash"],poster:'',width:400,height:300}); videojs.addLanguage('en', {"No compatible source was found for this media.": "مشاهده ی ویدیو نیاز به پشتیبانی مرورگر از codec h264 یا نصب فلش پلیر دارد."}); player.one('play', (function(){ $.post('/fa/ajax/news/video/3876250',{},function (data) {}); })); کد دانلود فیلم اصلی

ایکنا- از صحبت خود شما وام می گیرم خانم دولتی. جایی که اشاره داشتید گستره روایت بانوان بزرگوار رجعت کننده در این اثر از دوران مصر باستان تا زمان زیست حضرت امام رضا(ع) استوار است. یعنی فصل روایت شما سندیت تاریخی، آن هم تاریخ اسلام است که اجازه هیچ گونه دخل و تصرفی در راستای جلوگیری از قلب روایات در آن وجود ندارد. از سویی دیگر، ادعای شما بر این نمط استوار بود که «من برمی گردم» رمانی است در حوزه فضای ادبیات کشورمان که لازمه خلق آن به قطع بروز، تراوش و جوشش تخیل است. این دو جهان ناهمگون یعنی عدم ورود تخیل در روایت تاریخ اسلام و بهره بردن از تخیل در خلق ادبیات داستانی را چگونه در این اثر هم نشین کرده اید؟

نکته ای که به آن اشاره کردید کاملاً درست است. بحثی که ما حین نوشتن رمان آیینی با آن روبرو و مدام در حال دست وپنجه نرم کردن با آن هستیم؛ امر تحقیق و پژوهش است. یعنی نویسنده رمان های دیگر وقتی به یک طرح خوب می رسد و روی آن کار می کند، به سرعت وارد نوشتن رمان می شود.

اما کسی که می خواهد رمان آیینی بنویسد، داستانی که رنگ و بویی از مذهب در آن وجود دارد و قرار است به تاریخ نقب بزند؛ باید پیش از آنکه نویسنده در مسیر آن به یک طرح داستانی برسد، تحقیق و پژوهش مفصلی را پیشه خود کند. چون در نگارش رمان و داستان آیینی و مذهبی نمی توانیم فقط بر اساس تخیل پیش رویم. باید مستندات تاریخی و اجتماعی عصر داستان را به درستی بشناسیم و به مواردی که می خواهیم در رمان از آن ها بهره ببریم توجهی ویژه داشته باشیم، اینکه وقایعی که می خواهیم از آنها استفاده کنیم به شکل تام و تمام مستند باشد و در منابع دست اول به صورت متواتر آمده باشند. (قرمز) ولو اینکه ما یک روایتی داشته باشیم اما در منبعی آمده باشد که علمای شیعه آن را تأیید نکنند؛ منِ نویسنده رمان آیینی نمی توانم از آن موضوع برای پیشبرد داستانم استفاده کنم.

پس ما در نگارش رمان و داستان آیینی و مذهبی، فرایند کلانی به نام پژوهش تاریخی داریم که در بسیاری از موارد نیازمند آن هستیم که استادی کنار ما باشد تا مشرف بر تاریخ بوده و در این مسیر همراهی کند.

در خلق «من برمی گردم» نیز این اتفاق افتاده است. در گام نخست نگارش رمان وارد کار تحقیق و پژوهش شدم و سعی کردم تمام ارجاعات به منابع دست اول باشد. منابعی که از نظر سندی، متقن هستند و دلمان قرص است که آنچه که در این منبع مورد روایت قرارگرفته زیر سوال نخواهد رفت.

سپس با توجه به داشته های تاریخی وارد خلق فضای داستانی شدم. به واقع باید عنوان داشت که عبور از این مراحل به صحت و درستی کار بسیار سختی است.  از این جهت که نویسنده در عین حال که باید داستان بنویسد و تخیل را وارد کند تا آن کشش، جذابیت و تعلیق را داشته باشد؛ درست در نقطه مقابل باید پای بند به تاریخ باشد تا خدایی نکرده درمورد افرادی که نام و صبغه آنها در تاریخ آمده دچار دروغ پردازی نشود. در طی این مسیر اگر مستقیم به معصوم نزدیک می شویم، ساحت و حریم معصوم را باید به شکل کامل حفظ کنیم. در این مسیر حتی در حد یک جمله نیز نمی توان به معصوم نسبت داد که در تاریخ وجود نداشته باشد.

با این نگاه در نگارش «من برمی گردم» کوشیدم هر آنچه در مورد فضاسازی و افرادی که ارتباط مستقیمی به معصوم ندارند و تاریخ در مورد آنها ساکت بوده یا گفته هایی را داشته پرورش دهم تا در نهایت سعی من به خلق جهان داستانی منتج شود. اما اینکه تا چه حد در این حوزه موفق بوده ام و قضاوت در اینباره به قطع و یقین با مخاطبان است.

var player = videojs('player_943774_3876251',{ techOrder: [ "html5" , "flash"],poster:'',width:400,height:300}); videojs.addLanguage('en', {"No compatible source was found for this media.": "مشاهده ی ویدیو نیاز به پشتیبانی مرورگر از codec h264 یا نصب فلش پلیر دارد."}); player.one('play', (function(){ $.post('/fa/ajax/news/video/3876251',{},function (data) {}); })); کد دانلود فیلم اصلی

ایکنا- خانم دولتی؛ با توجه به توضیحاتی که درباره روند خلق ادبیات داستانی و آیینی فرمودید، در مسیر نگارش رمان «من برمی گردم» از چه منابعی بهره برده اید؟ چون در بسیاری از موارد وقتی نویسندگان درباره این منابع متعدد صحبت می کنند اغلب ارجاع آن ها در نهایت به «بحارالانوار» ختم می شود و خبری از منابع متعدد نیست! آیا شما منابعی دیگر غیر از این کتاب ارجمند داشته اید؟

بله! کتاب های شیخ صدوق؛ زنده نام کلینی از منابع اصلی من برای نگارش این اثر بودند. دراین میان کتاب هایی مانند «اخبار النساء» که به شکل دقیق درباره بانوان رجعت کننده و بانوانی که در تاریخ حضور داشته اند سخن گفته از دیگر منابع مهم من به شمار می رود. البته که در این میان کتاب «بحارالانوار» نیز از منابع بالینی در مسیر نگارش رمان «من برمی گردم» به شمار می رود. چرا که این اثری است که نویسنده ها مجبورند به آن رجوع کنند و از منابعی است که ازنظر اطلاعات بسیار کامل و گویاست. اما اینکه بگویم رد مسیر خلق این رمان فقط به «بحار الانوار» رجوع کرده باشم، خیر؛ اینگونه نیست.

این نکته را نیز در نظر بگیریم که نشر «جمکران» به عنوان ناشر این رمان با وجود یک واحد تخصصی و پژوهشی در مسیر کار نویسنده در پیشبرد خلق روایتش بسیار یاری می رساند.

فرایند پژوهش تاریخی برای خلق و نگارش رمان آیینی، فرایندی نیست که فقط یک نویسنده که به تاریخ اشراف ندارد -خود را عرض می کنم- بتواند از پس آن برآید. من می توانم تحقیقاتی را انجام دهم و این تحقیق ها باید به استاد عرضه شود، مورد پیرایش قرار بگیرد و در ادامه؛ من از خروجی آن بهره ببرم.

var player = videojs('player_827884_3876252',{ techOrder: [ "html5" , "flash"],poster:'',width:400,height:300}); videojs.addLanguage('en', {"No compatible source was found for this media.": "مشاهده ی ویدیو نیاز به پشتیبانی مرورگر از codec h264 یا نصب فلش پلیر دارد."}); player.one('play', (function(){ $.post('/fa/ajax/news/video/3876252',{},function (data) {}); })); کد دانلود فیلم اصلی

ایکنا- در فصلی دیگر از این گفت وگو به بطن و متن اثر شما ورودی داشته باشیم. در نگاه کلان یکی از آسیب های وارد به حوزه ادبیات داستانی آیینی، آن است که ما به کرات شاهد لغزش قلم نویسنده از جهان ادبیات داستانی به سمت یک روایت شعاری، گل درشت و خطابه ای گزارش وار هستیم. این اتفاق در برش هایی هرچند کوتاه در اثر شما نیز به چشم می آید. اما چون نمی دانم که این نگاه عامدانه بوده یا بر مدار سهو صورت گرفته است؛ صداقت و صراحت شما را در پاسخ گویی به این پرسش به یاری می طلبم.

حرف شما را قبول دارم و قصد رد کردن آن را ندارم. بخش هایی از این مسئله عامدانه بوده؛ اما فرازهایی نیز در این اثر بر مدار سهو خیلی پررنگ شده است. امروز؛ وقتی به عنوان یک خواننده، نه نویسنده رمان «من برمی گردم» به آن بازمی گردم و این کتاب را مجدد ورق می زنم و می خوانم خودم احساس می کنم که در جاهایی از این اثر وارد وادی شعار شده ام! حال اینکه علت این مسئله چه بوده است باید بگویم همیشه علت آن را در کم تجربگی می بینم.

رمان «من برمی گردم» دومین اثر داستانی و آیینی من است و شاید من آن تجربه لازم را نداشتم و از همین رو قلم من در قالب پاسخ به پرسش شما لغزشی به سمت نگاه شعاری و گل درشت پیدا کرده است.

var player = videojs('player_546438_3876253',{ techOrder: [ "html5" , "flash"],poster:'',width:400,height:300}); videojs.addLanguage('en', {"No compatible source was found for this media.": "مشاهده ی ویدیو نیاز به پشتیبانی مرورگر از codec h264 یا نصب فلش پلیر دارد."}); player.one('play', (function(){ $.post('/fa/ajax/news/video/3876253',{},function (data) {}); })); کد دانلود فیلم اصلی

ایکنا- امیدوارم که این صداقت و صراحت شما در استمرار کار نویسندگی و افزوده شدن کارنامه آثارتان باز هم بر همین نمط استوار باشد! و در نهایت پرسش پایانی؛ برای طرح آخرین پرسش خانم دولتی نگاهم را نه فقط بر رمان «من برمی گردم»، بلکه بر جهان ادبیات داستانی آیینی استوار می کنم. دو هدف از خلق این دسته از آثار؛ یک ارائه الگویی صحیح و درست در گونه مد نظر که اثر شما در شاخه «ادبیات مهدوی» تعریف می شود قرار دارد و نگاه دوم به تحقق خلق زبانی ادبی است که در عین جذابیت؛ برای مخاطب امروز نیز قابل دریافت، پنداشت و همراهی باشد. مخاطب جوانی که به واسطه ابزارهای مختلف رسانه ای، نگاه؛ منش؛ بینش؛ روش و نگرش او تغییر پیدا کرده است. حوزه ادبیات داستانی و آیینی ما در سال های اخیر تا چه حد در تحقق این دو نگرش از زاویه دید شما موفق بوده است؟ صریح تر می پرسم «من برمی گردم» تا چه حد توانسته این دو مؤلفه را پاسخ گو باشد؟

حقیقت آن است که لابه لای تاریخ انسان هایی وجود دارند که مهجورند و شناخته نشده اند؛ از طرفی به خاطر زبان ثقیل و سنگین کتاب هایی که دسترسی به آنها گاه حتی سخت است و یا از متنی بهره می برند که مخاطب کشش و رغبتی برای تورق آن کتاب در آن گونه آیینی ندارد گرفته تا در کنار حوصله اندکی که شاید بتوان گفت تحفه شبکه های مجازی برای امروز ما است؛ مخاطبان سراغ این دست از کتاب ها نمی روند. نتیجه چه می شود؟ نتیجه آنکه ما، آن آدم ها و چهره های اثرگذار تاریخی را نمی شناسیم!

گمان می کنم روایت و رمان آیینی و هر آنچه که اسم آن را می توانیم روایت تاریخی و آیینی بگذاریم؛ رسالتش آن است که افراد و شخصیت هایی که شاخصه های الگو بودن و قهرمان بودن را دارند؛ به زبانی که دل نشین است؛ در ظرفی به نام قصه برای مخاطب جوان امروزی مطرح کنند.

کتاب «من برمی گردم» را وقتی که می نوشتم و زمانی که به هر کدام از این هفت بانوی رجعت کننده به شکل مفرد و منفک نگاه می کردم؛ جز رنج چیزی نمی دیدم. قهرمانانی که رنج های بسیاری کشیده و شاید در رنج هم از دنیا رفته اند. حال یا شهید شده یا دار فانی را وداع گفته اند؛ اما وقتی به شکل کلان به کل مجموعه می نگریستم و اتفاقی که برای این هفت بانو افتاده؛ درمی یافتم که این کار درنهایت امیدآفرین است.

به این نکته نیز باید اشاره داشتم که مهمترین و اصلی ترین مخاطبان هدف من، بانوان هستند و بیشتر برای این گروه هدف مخاطبان می نوسم. به جد معتقدم زنان و بانوان امروز دنبال آن هستند تا قهرمانی پیدا کنند. احساسات زنانه از جنس عشق؛ ترس و اضطراب؛ چیزهایی نیستند که با گذر تاریخ از بین بروند، کم رنگ شوند یا تغییر پیدا کنند.

عشقی که من نسبت به همسرم دارم؛ یک خانم شاید در سال سوم هجری در مواجهه با همسرش تجربه کرده باشد. البته که در این میان ممکن است ضعف و قوت ها؛ کاهش، افزایش و اوج هایی داشته باشند؛ اما اصل، آن عشق و مهرورزی؛ آن مادرانگی و همسرانگی است. تلاشی که بانوان همیشه برای حفظ زندگی شان داشته اند همواره وجود داشته است.

حال در این میان ادبیات آیینی تلاش می کند این زن را که احساسات مختلفی را تجربه کرده و با انتخاب خود توانسته است زندگی اش را تغییر دهد؛ به مخاطب امروز هم دنیا و هم آخرتش را با طرح یک قصه جذاب معرفی کند.

شاید در نگاه اول، مخاطب حس کند که قصه ای را مطالعه کرده که چیزی به او اضافه نکرده است؛ اما وقتی بعد از به پایان بردن قصه به خود رجوع می کند و ارجاعی به ضمیر ناخودآگاهش دارد، درمی یابد که اگر در سختی های زندگی دنبال یک الگوست می تواند یک زبیده خاتون را تصور کند که روزی چنین رنجی را داشته و شباهت هایی را نسبت به خود و آن الگو پیدا می کند.

بر مبنای این نگرش و منطق است که معتقدم کارکرد خوب و رسالت درست روایت آیینی باید بر این مسئله استوار باشد.

گفت وگو از امین خرمی

انتهای پیام