گنجینه آثار تاریخی بوکان و رنج نبود موزه خانه

به گزارش ایرنا، شهرستان بوکان دارای 104 اثر و ابنیه های باستانی، تاریخی و مذهبی ثبت شده در فهرست آثار ملی کشور از جمله تپه قلایچی، قلعه سردار، مسجد جامع، گنبد سردار، مسجد حمامیان، زندان آغجیوان، تپه سماقان، تپه قاراوه حاج شیخ گل، پیرمحمد، پیر اسماعیل و خانقاه زنبیل است که هر کدام از این اثر بخشی از تاریخ، هویت و فرهنگ این منطقه را در خود نمایان کرده است.

بوکان به سبب قرار گرفتن در میان 2 رودخانه سیمینه و زرینه رود که از گذشته های دور محل سکونت تمدن های باستانی بوده و در دوره معاصر شخصیت های سیاسی، ادبی و فرهنگی بزرگ از سردار غزیزخان مکری تا استاد حسن زیرک در این شهر دیده به جهان گشودند و بر غنای تاریخی این شهر افزودند.

پیشینه تاریخی بوکان با نمایان شدن ابعاد معبد تاریخی مربوط به حکومت مانایی ها در تپه قلایچی این شهر و پیدا شدن آجرهای لعاب دار در این معبد تاریخ، بیشتر از گذشته مورد توجه محققان داخلی و خارجی قرار گرفت.

پس از فصل اول کاوش تپه قلایچی در سال 1364، کاوش در این منطقه متوقف شد؛ سرانجام در سال 1378 کاوش در تپه قلایچی از دومین تا نهمین فصل آن به ترتیب از سال 1378 تا 1385 ادامه داشت و در طی این فصول قسمت های باقی مانده تالار و اتاق های جانبی یک تا هشت، حیاط سنگ فرش منظم شرقی، حیاط تراس دار سنگ فرش شمالی، پله‏ های اصلی غربی، سکوهای سه گانه و حصار اصلی و سطوح آجری و حجم زیادی از اشیای تزئینی، سفالی، فلزی و آجری از زیر خاک سربرآورد.

کاوش در گورستان قلایچی بوکان

در جدیدترین کاوش ها در گورستان قلایچی بوکان که خرداد سال 1403 انجام شد، علاوه بر مستند سازی بقایای معماری گورها که در نوع خود تنوع بسیار خوبی دارد، مطالعات انسانی، یافته های موزه ای، سفال های لعاب و مُهرهای یافت شده در کنار این تدفین ها می تواند از لحاظ هنری و تاریخی بسیار حایز اهمیت باشد.

از قلایچی آجرهای لعابدار بیشتری کشف شده که نشان دهنده اهمیت بالای قلایچی است؛ البته این احتمال نیز وجود دارد که این منطقه همان شهر «زیرتو» یا «ایزیرتو» پایتخت مانایی ها باشد.

مانا یکی از حکومت های ناشناخته شمال غرب ایران بوده که غیر از محوطه قلایچی در تپه زیویه کردستان و حسنلو نقده، در آذربایجان غربی نیز نشانه های از آن پیدا شده است.

اما چیزی که بر اهمیت آثار تاریخی و باستانی بوکان افزوده 55 قطعه آجر لعابداری است که در سال 1370 در انباری در بندر چیاسو (نزدیک مرز سوئیس و ایتالیا) از سوی خانواده ای ایرانی برای فروش عرضه شد.

دکتر جان کرتیس در مقام موزه دار از موزه بریتانیا وقتی در 17 مهر 1370 از این آثار بازدید کرد تا در صورت امکان، موزه بریتانیا آن ها را خریداری کند، متوجه شد این آثار متعلق به فرهنگ «مانایی» و محوطه قلایچی است و باید به ایران بازگردانده شود.

روند حقوقی برای استرداد این مجموعه با مشارکت دکتر جان کرتیس از کشور سوئیس و دستگاه دیپلماسی و میراث فرهنگی ایران حدود سه دهه طول کشید تا در آذرماه سال 1399 به ایران تحویل داده شد.

پس از آن تعداد آجرهای لعاب دار قلایچی بوکان به 150 قطعه رسید که از این تعداد 70 قطعه در موزه ملی ایران در تهران و مابقی نیز در برخی موزه خانه های مردم شناسی در سایر مناطق کشور نگهداری می شود.

آجر لعاب دار کشف شده در قلایچی بوکان

در آجرهای لعاب دار قلایچی بوکان که قدمت آنها 2 هزار و 800 سال برآورد شده است نقش هایی از پرنده، گاو و بز بالدار با سر انسان و دیگر نقش های ترکیبی حیوان و انسان در آن ها دیده می شود.

اشیای تاریخی بوکان تنها این آجرهای لعاب دار و رنگین نیست بلکه هم اکنون یک هزار و 200 شی تاریخی قابل نمایش در موزه های مردمی شناسی در این شهرستان ثبت شده که از این تعداد 800 شی در موزه تهران و 400 شی دیگر نیز در موزه سایر شهرستان ها نگهداری می شود.

حال با وجود این ظرفیت خوب، بوکان یکی از معدود شهرهای کشور است که از نبود موزه خانه مردم شناسی رنج می برد و این موضوع و بازگشت دوباره آجرهای لعاب دار به این شهر یکی از مطالبات دوستداران آثار تاریخی و باستانی در بوکان است.

از طرفی بسیاری از خانواده های قدیمی بوکان دارای اشیای، ابزار کارقدیمی و کتاب های تاریخی هستند و به دلیل نبوده موزه خانه در این شهرستان، این آثار در شرایط غیراستاندارد نگهداری می شود و احتمال ورود خسارت و نابودی آنها وجود دارد.

نبود موزه خانه در بوکان باعث شده که برخی از هنرمندان این شهر در محیط خانه یا باغ خود موزه خانه های شخصی دایر کنند که یکی از آنان استاد «عثمان رحمان زاده» هنرمند مجسمه ساز بوکانی که لقب «پدر ژپتوی ایران» به وی بخشیده شده است اکنون در روستای «ناچیت» این شهر، باغ موزه ای احداث کرده و یک هزار و 600 مجسمه چوبی را در ان به نمایش گذاشته است.

حال در روز جهانی موزه و هفته میراث فرهنگی ( 28 اردیبهشت تا سوم خردادماه 1404)، لازم است با نگاهی نو به نقش میراث فرهنگی در آینده جوامع، اهمیت پاسداشت این سرمایه های گران سنگ تأکید کنیم و از قابلیت جذب گردشگری آثار تاریخی هم غافل نباشیم.

شعار امسال، «میراث فرهنگی و آینده» برگرفته از رویکرد جهانی ایکوم در سال 2025 با عنوان «آینده موزه ها در جوامع به سرعت در حال تغییر» ما را به تأمل در نقش پویای میراث فرهنگی در توسعه پایدار، ارتقای تاب آوری اجتماعی، ترویج نوآوری و مشارکت فعالانه جوامع محلی فرا می خواند.