پیام امام خامنه ای منشور دوم حوزه های علمیه است

خبرگزاری تسنیم از قم، پیام راهبردی رهبر معظم انقلاب اسلامی به همایش بین المللی یکصدمین سال بازتأسیس حوزه علمیه قم با عنوان "حوزه پیشرو و سرآمد" نه تنها تجلیل از گذشته پربرکت این نهاد اثرگذار دینی و علمی، بلکه ترسیم افق آینده ای پیشرو، بالنده و تمدن ساز برای آن بود. بیانیه ای که در آن، هم ضرورت بازخوانی هویت انقلابی و رسالت تاریخی حوزه مورد تأکید قرار گرفت و هم لزوم پاسخ گویی فعالانه به نیازهای نوپدید فکری، فرهنگی و اجتماعی جامعه اسلامی.

در این پیام، مقام معظم رهبری، حوزه علمیه را به «بلاغ مبین» فراخوانده اند؛ رسالتی که امروز بیش از هر زمان دیگر، نیازمند بصیرت راهبردی، نوآوری در اجتهاد، و ایفای نقش در طراحی نظامات اداره جامعه است.

برای واکاوی محورهای کلیدی این پیام حکیمانه و بررسی وظایف و الزامات حوزه علمیه در آستانه سده دوم فعالیت خود، با حجت الاسلام والمسلمین حمید ملکی، قائم مقام مدیر حوزه های علمیه، به گفت وگویی تفصیلی نشستیم. آن چه در ادامه می خوانید حاصل این گفت وگوست.

تسنیم: مقام معظم رهبری در همایش بین المللی یکصدمین سالگرد بازتأسیس حوزه علمیه قم پیامی صادر کردند که بسیاری از علما و مدیر حوزه های علمیه از این پیام به عنوان "منشور دوم روحانیت و حوزه" یاد کردند. اهمیت این پیام از منظر حوزه و روحانیت چیست و به چه نکاتی اشاره می کند؟

ملکی: پیام صادر شده را باید یکی از منشورهای بسیار مهم رهبری دانست. حضرت آیت الله خامنه ای، با صرف زمان و کاهش برخی فعالیت های معمول خود طی حدود سه هفته، نگارش این پیام وزین را شخصاً به عهده گرفتند. در این پیام به تمامی ابعاد و ویژگی هایی که یک عالم دینی باید دارا باشد، به طور مبسوط اشاره شده است. قطعاً در آینده باید به صورت دقیق و گسترده به بررسی ابعاد این پیام پرداخته شود.

خوانش این پیام حدود یک ساعت به طول انجامید و با استقبال گسترده حضار روبرو شد. همان طور که ملاحظه فرمودید، سالن مدرسه امام کاظم (علیه السلام) با ظرفیت حدود هزار نفر، مملو از جمعیت بود و تعدادی از افراد در بیرون سالن ایستاده بودند. حضور مراجع عظام تقلید در این مراسم، و تأکید رهبر معظم انقلاب مبنی بر قرائت پیام توسط مدیر حوزه های علمیه از جمله ویژگی های خاص و کم نظیر این همایش بود.

چنین همایشی، کمتر اتفاق می افتد که همه مراجع پای کار بیایند. حدود دو هفته پیش همراه آیت الله اعرافی خدمت حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی رسیدیم و گزارشی درباره فعالیت های انجام شده در این دو سال ارائه شد. البته چند ماه قبل نیز خدمت ایشان رسیدیم. ایشان در هر دو دیدار تأکید و تشویق فراوانی کردند که این کار، بسیار مهم و ارزشمند است. اکنون زمان آن رسیده است که تاریخ صدساله حوزه مرور شود تا نسل جدید بداند چه شخصیت هایی با چه مجاهدت ها و زحماتی، این میراث و ارزش های عظیم را به دست آنان رسانده اند.

ایشان با اشاره به وضعیت جسمانی خود، فرمودند که توفیق حضور در جلسه را ندارند، اما پیام مهمی خواهند نوشت که توسط فرزندشان قرائت شود. بنابراین در روز همایش این پیام، پس از پیام مقام معظم رهبری، قرائت شد.

همچنین، در دیدار با حضرت آیت الله العظمی جوادی آملی، ایشان به خاطر اهمیت این همایش، سفر عتبات خود را به تأخیر انداختند و فرمودند که در مراسم شرکت کرده و سخنرانی نیز فرمودند.

مرجع عالی قدر، حضرت آیت الله العظمی سبحانی، نیز با بیان اینکه شخصاً در همایش حضور خواهند یافت، سخنرانی افتتاحیه روز نخست را ایراد فرمودند.

حضرت آیت الله العظمی نوری همدانی نیز اگرچه به دلیل کسالت جسمی و پس از ترخیص از بیمارستان امکان حضور در جلسه را نداشتند، اما پیامی بسیار مهم ارسال نمودند که توسط یکی از اعضای بیت ایشان در همایش قرائت شد.

علاوه بر این بزرگواران، اعضای محترم جامعه مدرسین نیز حضوری پررنگ در این همایش داشتند. در رأس ایشان، حضرت آیت الله بوشهری سخنرانی کردند. همچنین جمعی از اعضای شورای عالی حوزه و مجلس خبرگان رهبری نیز حضور داشتند. حضور قریب به شصت نفر از میهمانان خارجی از کشورهای مختلف نیز به وزن علمی و بین المللی همایش افزود و سطح آن را ارتقا داد.

ما نیز طی روزهای منتهی به همایش تلاش فراوانی کردیم تا این همایش به خوبی برگزار شود و بحمدالله با عنایت الهی، این برنامه ارزشمند به نتیجه مطلوب رسید. جای تقدیر و تشکر از همه دست اندرکاران دارد.

تسنیم: باتوجه به اهمیت پیام رهبر معظم انقلاب اسلامی پس از منشور معروف امام خمینی (ره)، این پیام راهبردی، چه اهمیت ویژه ای دارد و حاوی چه تبیین چه مواضعی است؟

قائم مقام مدیر حوزه های علمیه: فرمایشات حضرت آیت الله خامنه ای در این زمینه، که در پیام اخیر ایشان آمده است، بیانی جدید نیست. ایشان در سخنرانی ها و مطالب مختلف خود در طول زمان های مختلف، بارها بر این نکات تأکید کرده اند و از حوزه ها خواسته اند که به این موارد توجه داشته باشند. بخش قابل توجهی از خواسته های حضرت آقا تاکنون تحقق پیدا کرده است. به عنوان نمونه، در قم، مرکز پاسخگویی به شبهات راه اندازی شده است که به راحتی می توان هر نوع سوالی را به آن ارسال کرد و پاسخ آن را دریافت کرد. این مرکز با استفاده از شخصیت های برجسته، چه در قم و چه در خارج از آن، به سرعت به سوالات پاسخ می دهد و این پاسخ ها را منتشر و تکثیر می کند.

تسنیم: در سال های اخیر رشته ها و گرایش های علمی در حوزه های علمیه چه تعداد افزایش یافته است؟

ملکی: در سال های اخیر شاهد تصویب چهارصد رشته و گرایش علمی در حوزه های علمیه بوده ایم که نزدیک به صد رشته از آن ها به مرحله اجرا رسیده است. این رشته ها در سطوح مختلف، از جمله سطح چهار، فعال هستند و طلاب و دانشجویانی در این زمینه ها تربیت می شوند. این نشان دهنده تلاش های حوزه برای پاسخگویی به نیازهای علمی و فقهی جامعه است.

این موضوع، در حقیقت، بخشی از برنامه های بلندمدت حوزه است. در واقع، خواسته های حضرت آقا برای تقویت حوزه، از مدت ها پیش در حال تحقق است و این اقدامات به تدریج در حال پیشرفت است.

فرایند تأسیس رشته های جدید در حوزه، فرایندی پیچیده است که شامل تثبیت عناوین کلی، تدوین سرفصل ها، تعیین منابع آموزشی و جذب اساتید متخصص می شود. با توجه به این که این فرآیند زمان بر است، شروع به کار این رشته ها از سال ها پیش بوده و همچنان هر سال به تعداد رشته ها افزوده می شود. در حال حاضر، حوزه علمیه بیش از صد رشته و گرایش را فعال کرده است که این روند همچنان ادامه دارد.

تسنیم: برنامه حوزه برای ورود سریع به مسائل روز جامعه چیست؟

ملکی: در کنار تربیت نیروی انسانی متخصص و کارآمد، حوزه باید با مسائل روز جامعه به طور مؤثر و سریع تر مواجه شود. این نیازها باید به طور مستمر و با سرعت بیشتری پاسخ داده شوند. زیرساخت های لازم برای تحقق این اهداف آماده شده و اقدامات اولیه انجام گرفته است. وضعیت کنونی به هیچ وجه نقطه صفر نیست. در حال حاضر بیش از پنج هزار عضو انجمن علمی در رشته های مختلف داریم که در سطوح متنوع مشغول به تربیت نیروهای علمی هستند. آیا این کافی است؟ قطعاً نه. چرا؟ زیرا زمانی که ما به کشورهای اسلامی سفر می کنیم و با علمای آن ها گفتگو می کنیم، در آنجا متوجه می شویم که حوزه های علمیه ما در رشته های مختلفی مانند اقتصاد مقاومتی، روان شناسی، و رشته های تفسیری، کلامی و فلسفی به صورت تخصصی فعالیت دارند. این تنوع و عمق کارهای علمی حوزه علمیه قم در مقایسه با بسیاری از کشورهای اسلامی قابل توجه است. اما این بدان معنا نیست که کار ما به پایان رسیده است.

رهبر معظم انقلاب در فرمایشات اخیر خود تأکید کردند که حوزه علمیه باید به عنوان یک نهاد پیشرو، به سرعت و به طور مؤثر به نیازهای جامعه پاسخ دهد. از این رو، در روز یکشنبه جلساتی با آیت الله اعرافی خواهیم داشت که اولین جلسه آن به بررسی این فرمایشات اختصاص خواهد یافت. هدف این است که با تشکیل کارگروه های تخصصی، این مطالب را تجزیه و تحلیل کرده و راهکارهای عملیاتی برای آن ها ارائه دهیم. پس از هر سه ماه، گزارشی از این اقدامات به مقام معظم رهبری ارائه خواهد شد.

به طور خاص، فقه های مضاف سال هاست که در حوزه های علمیه شکل گرفته و در موضوعاتی چون رمز ارزها، اقتصاد و... کتاب های متعددی(بیش از 100 جلد) منتشر شده است. اما ما هنوز در آغاز راه قرار داریم. این فقه ها باید به طور کامل در جامعه علمی و دینی نهادینه شود و تأثیرات خود را نشان دهد. اگرچه تا کنون پیشرفت هایی حاصل شده است، اما راه زیادی باقی است. در این راستا، حوزه های علمیه باید با همکاری با دانشگاه ها و تلفیق این دو حوزه، به یک عرصه جدید در زمینه موضوع شناسی و اجتهاد دست یابند.

حضرت آیت الله خامنه ای نیز تأکید دارند که حوزه های علمیه نباید به وضعیت کنونی خود قانع باشند، بلکه باید به طور مستمر گسترش یابند و عمق بیشتری پیدا کنند. چرا که در دنیای امروز، انسان ها از مادی گرایی و پوچ گرایی خسته شده اند و گرایش به معنویت و دین در سراسر جهان افزایش یافته است. اگر حوزه های علمیه به نیازهای امروز جهان پاسخ دهند، بدون شک مردم به سمت اسلام و دین روی خواهند آورد.

تسنیم: مقام معظم رهبری در پیام جدید صادر شده، حوزه ها را مرکز تولید و تبیین اندیشه اسلام تعریف کردند که باید با توجه به نیازهای دینی و اجتماعی، خط مشی های لازم را برای ساماندهی نظامات اجتماعی تعیین کنند. در این راستا، حوزه ها در ایجاد نظامات اجتماعی و تربیت نیروهای توانمند، مستلزم آن است که چه برنامه ریزی ها و اقدامات مؤثری را اتخاذ کند؟

ملکی: پیام صادره در خصوص وظایف و افق های پیش روی روحانیت و حوزه های علمیه است. بررسی دقیق تر این محورها، مسیر تحول و تعالی حوزه را روشن تر خواهد کرد. به هر حال، می توان تفاوتی میان "منشور روحانیت" صادره از سوی امام خمینی (ره) و این منشور جدید مقام معظم رهبری قائل شد. منشور امام خمینی خطاب به "روحانیت" بود، در حالی که منشور اخیر، مخاطب خود را "حوزه های علمیه" قرار داده است. این تفاوت، نشان دهنده نگاه کلان تر و ساختاری تر در پیام اخیر است. البته، این دو منشور دارای وجوه اشتراک نیز هستند.

ابعادی که رهبر معظم انقلاب در این پیام به آن ها اشاره کرده اند، بسیار اساسی و راهبردی است؛ به گونه ای که افق های جدیدی را پیش روی مسئولان و بزرگان حوزه می گشاید و آنان را به ورود در مباحث نوین فرا می خواند.

بخش عمده ای از تأکیدات معظم له بر مسئله فقه بود، اگرچه در کنار آن، به مباحث کلام، فلسفه و تفسیر نیز توجه شده است. با این حال، محوریت پیام، نگاه نو به فقه و کارکردهای آن بود. رهبر انقلاب، مانند همیشه، صراحتاً تصریح کردند که فقه باید پاسخگوی نیازهای فردی و اجتماعی باشد، و حتی توان تبیین و هدایت نظامات مختلف از جمله نظام خانواده، نظام حکمرانی و سایر حوزه های اجتماعی را نیز داشته باشد.

فقهی که پیش از انقلاب صرفاً به موضوعات فردی چون نماز، روزه، حج و احکام عبادی محدود می شد، پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با تشکیل حکومت اسلامی، وارد مرحله ای نوین شد. این حکومت برخاسته از فقه و مبتنی بر ولایت فقیه بود و طبیعتاً ضرورت تحول در عرصه های فقهی را ایجاب می کرد.

تسنیم: آیا در سال های اخیر حوزه در این زمینه اقدامات خاص و تحولاتی داشته است؟

ملکی: متأسفانه، هنوز بسیاری از مردم و حتی برخی نخبگان از تحول عمیق حوزه های علمیه در این سال ها اطلاع چندانی ندارند. برای نمونه، امروز در حوزه های علمیه بیش از 5 هزار عضو انجمن های علمی حوزوی داریم؛ افرادی که در رشته ها و گرایش های متنوع، دارای تخصص در سطح دکتری هستند. عضویت در این انجمن ها مستلزم طی موفقیت آمیز سطح چهار (معادل دکتری)، تدوین پایان نامه تخصصی و نگارش مقالات علمی مورد تأیید است. این در حالی است که در گذشته، حوزه تنها به فقه و اصول اختصاص داشت و فعالیت در زمینه هایی چون تفسیر و کلام، به صورت محدود و فردی انجام می گرفت.

در حال حاضر، نزدیک به صد رشته و گرایش علمی در حوزه علمیه قم و سایر حوزه های کشور فعال است. طلاب و محققان، بر اساس استعداد و علاقه خود، در این رشته ها در سطوح عالی از جمله سطح دکتری مشغول به تحصیل هستند.

تسنیم: در مسله فقه که مقام معظم رهبری تأکید فراوانی داشتند تاکنون چه اقدامات ویژه ای انجام شده است؟

ملکی:  مسله فقه دچار تحول و تنوع قابل توجهی شده است. در گذشته، مباحث رایج در درس خارج فقه، عمدتاً حول موضوعاتی مانند طهارت، صلاه، صوم، خمس و زکات می چرخید. اما امروزه، به ویژه در ده تا پانزده سال اخیر، حوزه وارد فاز جدیدی تحت عنوان «فقه نظام» شده است.

در قالب فقه نظام، موضوعاتی چون بانکداری، اقتصاد، رمزارزها و سایر مسائل مستحدثه که جامعه امروز با آن ها روبه روست، در سطح درس خارج مورد بحث و بررسی اجتهادی قرار می گیرند. این مباحث نه صرفاً در سطوح پایین آموزشی، بلکه در بالاترین سطح علمی یعنی درس خارج، به صورت تحقیقی و تخصصی ارائه می شوند. به عنوان مثال، در موضوع بانکداری، کارشناسانی که در این حوزه تخصص دارند، چه در بانکداری اسلامی و چه در اصول و ساختار بانکداری مدرن در کنار فقها قرار می گیرند تا موضوع را با تمام جزئیات تخصصی آن تبیین کنند. پس از آن، فقیه با تکیه بر مبانی اجتهادی و اصول فقهی برگرفته از قرآن و سنت، نسبت به استنباط حکم الهی اقدام می نماید.

از این منظر، باید این پرسش اساسی را مطرح کرد که "انتظار ما از دین چیست؟" و به تبع آن، "انتظار ما از قرآن چیست؟" قرآن کریم کتاب هدایت بشر است، نه صرفاً کتابی برای مسلمانان. در آیات متعدد، تعبیرهایی همچون "هُدیً لِلنّاس"، "بَیانٌ لِلنّاس" و "نَذیرًا لِلعالَمین" آمده است. این بدان معناست که قرآن آمده است تا برای همه انسان ها، بدون تمایز دینی یا قومی، حقیقت را تبیین و راه هدایت را روشن کند.

در نتیجه، حوزه های علمیه وظیفه ای خطیر دارند تا با نگاهی نوین و مبتنی بر نیازهای زمانه، پاسخ های دینی و فقهی دقیق، کاربردی و روزآمد ارائه دهند.

فقه ما از قرآن و سنت گرفته شده است و به همین دلیل، قرآن و روایات، که منبع اصلی فقه هستند، باید قادر باشند به نیازهای بشر پاسخ دهند. قرآن به عنوان معجزه جاوید، پاسخگوی تمامی نیازهای بشری است و فقه که از قرآن و سنت استنباط می شود، نیز باید بتواند به نیازهای بشر در ابعاد مختلف پاسخ دهد.

تسنیم: انتظار از حوزه های علمیه این است که علاوه بر اینکه باید حوزه ای تمدنی باشد، باید به یک حوزه پیشرو و پویا تبدیل شود. برای رسیدن به این هدف، لازم است که برخی کارکردها و ظرفیت ها در درون حوزه شکل بگیرد یا اگر وجود دارند، تقویت شوند. در این زمینه چه برنامه هایی دارید؟

قائم مقام مدیر حوزه های علمیه: حوزه ها و بزرگان شیعه تجربه حکومت داری را نداشتند. حوزه براساس منشور امام خمینی(ره) بین روحانی اصیل و اسلام نابی از روحانی غیر اصیل و اسلام آمریکایی تفکیک نموده است. این مسئله همیشه در تاریخ بوده و تنها به روحانیت شیعه ختم نمی شود؛ کمااینکه مسیحی و زرتشتی هم وجود دارد و به صورت گروه گروه هستند.

در تاریخ اسلام، صحابه همیشه به یک شکل و یک تفکر نبوده اند. به عنوان مثال، در کنار افرادی چون سلمان فارسی و عمار یاسر، صحابه ای مانند معاویه نیز وجود داشتند. این نکته را به این دلیل مطرح می کنم که برخی از جوانان ممکن است از دیدن یک روحانی و رفتار غیرواقعی او، تصوری اشتباه از روحانیت پیدا کنند و این تصور را به دیگر روحانیون تعمیم دهند. در نتیجه، باید در نظر داشت که همه روحانیون یکسان نیستند. به عنوان نمونه، در تاریخ معاصر، شخصیت های بزرگی مانند آیت الله بروجردی، آیت الله صدر و دیگر بزرگان، تلاش های بسیاری انجام دادند تا دین اسلام در جامعه باقی بماند. این افراد با زحمات زیاد خود، نقش بسیار مهمی در حفظ دین ایفا کردند.

همچنین باید توجه داشت که روحانیت تنها به یک فرد محدود نمی شود. برای مثال، در کنار شخصیت هایی مانند شیخ انصاری، هزاران نفر از شاگردان و پیروان او وجود داشتند که در عرصه های مختلف علمی و دینی تأثیرگذار بودند، اما کمتر شناخته شدند. در همین راستا، اگرچه برخی از افراد در لباس روحانیت ممکن است نتوانند معیارهای لازم را رعایت کنند، این امر نمی تواند به معنای ضعف و نقص کلی روحانیت باشد و کمااینکه برخی از آن ها روحانی نما هستند. نمونه های زیادی از روحانیون واقعی همچون شهید مدنی، شهید قدوسی و دیگر شهدای محراب وجود دارد که با تقوا، خلوص نیت و تلاش های بی وقفه خود، در راه دین و مردم تلاش کردند.

همچنین، باید به جوانان توضیح دهیم که کارکرد اصلی روحانیت، حفظ دین و پاسخگویی به نیازهای معنوی و دینی جامعه است. به عنوان نمونه، خود من زمانی که با دانشجویان به سفر عمره رفتم، شاهد بودم که وقتی وارد مدینه می شدیم، وهابیت به راحتی شبهات خود را مطرح می کرد. در آن شرایط، روحانیون ما بلافاصله وارد عمل شده و به این شبهات پاسخ می دادند. در چنین شرایطی، پاسخگویی سریع و درست به شبهات از سوی روحانیون، برای جوانان بسیار مفید و تاثیرگذار بود. یکی از دانشجویان به من گفت که اگر روحانیون همراه ما نبودند، احتمالاً به دام این شبهات می افتادیم و حتی از دین اسلام دور می شدیم.

در نهایت، برای اینکه جوانان درک صحیحی از نقش روحانیت داشته باشند، باید بیشتر در کنار آن ها حضور پیدا کنیم و به سوالات و مشکلاتشان پاسخ دهیم.

یکی از فلسفه های وجودی روحانیت در هر دینی، نه فقط دین اسلام، در هر دین دیگری نیز، قوام و دوام آن دین به روحانیانی است که در آن زمینه تخصص پیدا کرده اند و تعهد دارند که از دین دفاع کنند و در صورت ورود شبهه ای، پاسخ دهند. علما در واقع مرزداران دین هستند؛ مرزدارانی که از ارزش های انسان محور دفاع می کنند.

انتهای پیام/