سردبیر: قابل انتشار نیست/

خبرگزاری تسنیم از قم، استان قم که همواره با اقلیم گرم و خشک شناخته می شد، اکنون در معرض تهدیدی نوپدید اما جدی قرار گرفته است؛ تهدیدی به نام تغییرات اقلیمی. از کاهش بی سابقه بارندگی گرفته تا افزایش دمای هوا، افت سطح منابع آبی، فرونشست زمین و تشدید ریزگردها، همه شواهد از زنگ خطری حکایت دارد که نباید نادیده گرفته شود.

میانگین بارندگی کمتر از 150 میلی متر، تابستان هایی با دمای بالای 45 درجه، و زمستان هایی نسبتاً معتدل، قم را به یکی از خشک ترین مناطق ایران بدل کرده است. اما آن چه امروز این اقلیم خشک را به یک بحران بالفعل تبدیل کرده، تغییر الگوهای اقلیمی و تشدید آثار آن بر منابع زیستی، اقتصادی و انسانی استان است. بارش های کوتاه مدت و رگباری که فرصت نفوذ به سفره های زیرزمینی را نمی یابند، تبخیر بالا، خشکسالی های متوالی، فرسایش خاک، گسترش ریزگردها، و تهدید جدی زیرساخت ها از طریق فرونشست زمین، تنها بخشی از تبعات این وضعیت است.

شرایط فعلی، مدیریت منابع آب، کشاورزی، بهداشت عمومی و حتی پایداری زیست محیطی را با چالش های مضاعف روبه رو ساخته و نیازمند اتخاذ راهکارهای علمی، راهبردی و بلندمدت است؛ از اصلاح الگوهای مصرف و بهره گیری از فناوری های نوین، تا توسعه پوشش گیاهی و ارتقای سامانه های پیش آگاهی.

در همین راستا، خبرگزاری تسنیم در قالب پرونده ای ویژه به بررسی ابعاد مختلف بحران زیست محیطی قم پرداخته و در این چارچوب، گفت وگوی تفصیلی خبرنگار ما با مهران حیدری، مدیرکل هواشناسی قم، را در ادامه می خوانید.

تسنیم: وضعیت کلی اقلیم و محیط زیست استان قم در یک دهه اخیر چگونه بوده است؟

حیدری: بر اساس طبقه بندی های موجود، عمده اقلیمی که در استان قم وجود دارد و مردم این منطقه را تحت تأثیر قرار می دهد، اقلیم خشک است. این اقلیم جمعیت قابل توجهی از استان را که بالغ بر یک میلیون نفر است، تحت پوشش قرار داده است. اقلیم خشک استان قم معمولاً از اقلیم فراخشک و بیابان های اطراف تأثیر می پذیرد.

در این چند سال اخیر، بر اساس داده های ایستگاه های هواشناسی موجود در سطح استان و همچنین داده های ایستگاه های قدیمی تر مانند ایستگاه شکوهیه که دارای قدمت آماری بیشتری هستند، شاهد تغییرات قابل ملاحظه ای بوده ایم. از سال 1365 تاکنون، میانگین دمای ثبت شده در ایستگاه شکوهیه از 17.14 درجه سانتی گراد به 20.14 درجه سانتی گراد در سال 1403 رسیده است؛ به عبارتی در طول حدود چهار دهه، افزایش دمایی در حدود سه درجه سانتی گراد را تجربه کرده ایم. در سال 1403 بالاترین رکورد 38 ساله اخیر که 47.2 درجه سانتی گراد بود را ثبت کرده ایم، که این میزان افزایش، قابل توجه است و نشان دهنده وقوع تغییراتی اقلیمی در منطقه است.

در خصوص میزان بارش نیز باید گفت که گرچه میانگین یا خط روند بارش طی این سال ها تغییر افزایشی یا کاهشی مشخصی را نشان نمی دهد، اما میزان ناهنجاری های بارشی به طور چشمگیری افزایش یافته است. سال هایی با بارش های بسیار زیاد و سال هایی با بارش های بسیار کم ثبت شده که این نوسانات بارشی، تأثیر تغییرات جهانی اقلیم و گرمایش زمین را بر اقلیم قم آشکار می سازد.

تسنیم: تغییرات اقلیمی چه تأثیری بر منابع آبی و روند خشکسالی های استان گذاشته است؟

حیدری: با افزایش دما، تأثیرات مستقیمی بر منابع آبی استان گذاشته شده است. افزایش دما سبب افزایش نیاز آبی و کاهش آورد رودخانه ها، به خصوص به دلیل کاهش بارش های برفی در ارتفاعات بالادست، شده است.

همچنین، شدت و وقوع بارش های سیل آسا و روان آب ها نیز افزایش یافته است که این بارش ها معمولاً فرصت مناسبی برای تغذیه منابع آب زیرزمینی فراهم نمی کنند و بیشتر به صورت روان آب جاری می شوند.

بر اساس شاخص SPI (شاخص خشکسالی هیدرولوژیکی آب شناسی)، بیش از 90 درصد از استان قم در شرایط خشکسالی شدید تا بسیار شدید قرار دارد.

تسنیم: روند تغییر شاخص های کیفیت هوا در استان قم طی سال های اخیر را چگونه ارزیابی می کنید؟

حیدری: تعداد روزهای همراه با گرد و خاک استان قم که پیش از سال 1390 در حدود 10 تا 15 روز در سال بود، اکنون به بیش از 60 تا 70 روز و در برخی سال ها تا حدود 97 تا 100 روز افزایش یافته است.

تسنیم: اصلی ترین مخاطرات اقلیمی استان قم کدامند؟ 

حیدری: اصلی ترین مخاطرات اقلیمی که استان قم با آن روبرو است، وقوع گرد و خاک در تابستان و وقوع سیلاب در فصل های بهار و پاییز می باشد. کمااینکه، احتمال بروز موج های گرمای شدید یا خشکسالی وجود دارد. با توجه به شرایط افزایش دما و تغییر الگوهای بارشی، انتظار می رود در آینده با افزایش تعداد روزهای همراه با موج های گرمایی و افزایش طول دوره های خشکسالی مواجه باشیم.

تسنیم: چه راهبردهایی برای مقابله با آثار تغییر اقلیم در استان قم پیشنهاد می دهید؟

حیدری: سازمان هواشناسی کشور، به عنوان متخصصان این حوزه، چارچوب کلی را تعیین کرده اند. آنان تأکید دارند که مهم ترین راهبرد در مواجهه با تغییر اقلیم، سازگاری با پیامدهای آن است. مقابله با تغییر اقلیم به صورت کلی در اختیار ما نیست؛ از جمله اقدامات جهانی می توان به کاهش انتشار گازهای گلخانه ای، توسعه انرژی های پاک، و مشارکت کشورها در طرح های کاهش تولید گازهای گلخانه ای اشاره کرد. این اقدامات بیشتر در حیطه سیاست گذاری های کلان و بین المللی قرار دارند و در سطح تصمیم گیری های ملی و محلی چندان قابل اعمال مستقیم توسط عموم مردم نیستند.

در سطحی که به ما مربوط می شود، تمرکز بر سازگاری با تغییرات اقلیمی است. این به معنای تغییر رفتار و روش های زندگی ماست؛ به عنوان مثال: با کاهش منابع آب زیرزمینی و تغییر الگوهای بارش، باید در شیوه های کشاورزی تجدیدنظر شود. نوع گیاهان کشت شده باید با شرایط اقلیمی جدید سازگار باشد.شیوه ساخت و ساز باید به گونه ای باشد که با شرایط آب و هوایی جدید همخوانی داشته باشد. مصرف بهینه منابع آب و انرژی باید جدی تر دنبال شود. استفاده از انرژی های پاک باید افزایش یابد.

پژوهش های عمیق، مدل سازی های دقیق و برآورد اثرات تغییر اقلیم از دیگر ضرورت هاست. صرف بیان تغییرات اقلیم، بدون تحلیل پیامدهای آن، کافی نیست. به عنوان نمونه، افزایش دمای دو درجه ای باید به طور دقیق بررسی شود تا مشخص شود چه پیامدهایی بر بارش ها، کشاورزی، زیرساخت ها و منابع طبیعی خواهد داشت.

ضرورت دارد که این موضوع در طراحی پروژه ها لحاظ شود. باید به نحوی عمل کنیم که تغییر اقلیم در مرحله پیش بینی پیامدها نیز مورد توجه قرار گیرد، تا اقدامات پیشگیرانه مؤثرتر باشند. این امر مستلزم جدی گرفتن مسئله تغییر اقلیم است.

مقام معظم رهبری در سال 1382، در سیاست های کلی نظام به موضوع تغییر اقلیم توجه ویژه ای داشتند و بر اهمیت آن تأکید کردند. این موضوع، هرچند در سطح عالی سیاست گذاری مورد توجه قرار گرفته، اما در لایه های اجرایی کمتر مورد توجه واقع شده است و نیازمند پیگیری جدی تر است.

تسنیم: وضعیت بارش استان چطور بوده و بارش های سال آبی جاری نسبت به میانگین بلندمدت چه تغییری داشته است؟

حیدری: در خصوص وضعیت بارندگی سال آبی جاری، تا تاریخ 7 اردیبهشت، استان قم به طور متوسط 86/6 میلی متر بارندگی داشته که این میزان نسبت به میانگین بلندمدت استان (131/3 میلی متر) کاهش 44/6 درصدی را نشان می دهد. این کاهش معادل حدود 34 درصد نسبت به بلندمدت است. در مقایسه با سال گذشته، که میزان بارش تا اواخر اسفند، فرودین و اردیبهشت 114/2 میلی متر بود، شاهد کاهش 24 درصدی بارش در سال جاری هستیم.

تسنیم: پیش بینی شما از وضعیت بارشی استان در آینده چیست؟

حیدری: پیش بینی ها حاکی از آن است که با توجه به اتمام فصل بارشی و شرایط فعلی، بارش قابل توجهی برای استان قم در آینده نزدیک انتظار نمی رود. البته بارش های پراکنده ای تا اواخر هفته جاری (چهارشنبه) پیش بینی شده است. با این حال، بارش های بهاری معمولاً پراکنده و نقطه ای هستند و ممکن است در برخی نقاط شاهد بارش قابل توجه باشیم، در حالی که در نقاط دیگر بارندگی خاصی رخ ندهد.

تسنیم: آیا برای وضعیت بارشی استان می شود کاری کرد؟

حیدری: بارش پدیده ای طبیعی است و علی رغم مباحثی چون تعدیل یا تغییرات آب و هوایی (که تحت عنوان "مودیفیکیشن" یا "باروری ابرها" مطرح می شود)، این گونه فعالیت ها بیشتر در سطح آزمایشی و تحقیقاتی قرار دارند و نتایج قطعی و دائمی ندارند. بنابراین، بهترین اقدامی که می توان انجام داد، استفاده بهینه از منابع آب و مدیریت صحیح بارش های موجود است.

تسنیم: سطح خطرپذیری استان قم در برابر سیلاب های ناگهانی در حال حاضر چگونه ارزیابی می شود؟

حیدری: در زمینه هشدار و پیشگیری از وقوع سیلاب، خوشبختانه در استان قم سامانه هشدار سیل فعال است که به همت مسئولان وقت و به یادگار سفر مقام معظم رهبری به استان در سال 1395 راه اندازی شده است. این سامانه به طور مستمر به روزرسانی شده و از سوی اداره کل هواشناسی، مدیریت بحران استانداری و سایر دستگاه های مرتبط، مورد بازدید و نگهداری قرار می گیرد. بخش هایی از این سامانه، به ویژه قسمت های مرتبط با هواشناسی، کاملاً به روز شده اند و تجهیزات آن به طور مستمر بازبینی و تجهیز می شوند.

با این حال، در سطح شهر قم آسیب پذیری هایی وجود دارد؛ به ویژه اینکه رودخانه قمرود که به عنوان مسیر طبیعی رود عمل می کند، امروزه در برخی نقاط به خیابان و بلوار شهری تبدیل شده است. این تغییر کاربری خطر بروز سیلاب را افزایش داده و ما را در مدیریت بحران با چالش هایی مواجه کرده است. با وجود دقت مدل های پیش بینی و پایش، امکان خطا در پیش بینی ها وجود دارد و به همین دلیل همواره با دعا و توسل به عنایات حضرت فاطمه معصومه (س) و تلاش بی وقفه، سعی در کاهش این خطرات داریم.

تسنیم: چه سامانه های پیش بینی و هشدار سیل در استان قم فعال هستند و میزان دقت و اثربخشی آن ها چقدر است؟

حیدری: در حال حاضر، سامانه های مختلف پیش بینی و هشدار سیل در استان فعال هستند؛ از جمله سامانه های هشدار سریع هواشناسی (MCIS ، ICS و غیره) که به طور کامل در اداره کل هواشناسی استان عملیاتی شده اند. هرچند که در علم هواشناسی همواره مقداری عدم قطعیت وجود دارد، اما دقت این سامانه ها قابل قبول است و نیازمند توسعه و به روزرسانی مداوم هستند.

با وجود این تلاش ها، یکی از چالش های اصلی ما، محدودیت های شدید اعتباری است. اعتبارات استان در حوزه هواشناسی در رده های بسیار پایین قرار دارد و این مسأله باعث شده که جذب و حفظ نیروی انسانی نخبه با دشواری هایی مواجه شود. برخی از نیروهای متخصص به دلیل تفاوت در میزان جبران خدمات، ترجیح می دهند به سایر سازمان ها یا دانشگاه ها مهاجرت کنند. با این وجود، همکاران ما علی رغم مشکلات معیشتی، با علاقه و جدیت به فعالیت خود ادامه می دهند و هشدارهای لازم را در زمان مناسب صادر می کنند.

تسنیم: تغییرات کاربری اراضی در قم (نظیر گسترش شهرسازی یا تخریب منابع طبیعی) تا چه حد در افزایش خطر سیلاب مؤثر بوده اند؟

حیدری: در خصوص تاثیر تغییرات کاربری اراضی، گسترش شهرسازی و تخریب منابع طبیعی، این عوامل به طور مستقیم در افزایش خطرات اقلیمی، به ویژه سیلاب ها و فرسایش خاک، مؤثر هستند. این تغییرات باعث کاهش ظرفیت طبیعی زمین برای جذب آب و افزایش خطر سیلاب در مناطق شهری می شود. در خصوص بحث سیلاب، اصولاً موضوع کاملاً روشن و مبتنی بر محاسبات ساده است. به این صورت که هرچقدر اراضی ملی یا منابع طبیعی، از وضعیت طبیعی خود خارج شده و کاربری آن به اراضی مصنوعی تغییر پیدا کند، ضریب نفوذ آب به زمین کاهش می یابد. به دنبال آن، میزان رواناب و فرسایش افزایش می یابد.

اگر این تغییرات بدون مطالعه و بدون رعایت الزامات زیست محیطی و ضوابطی که شرکت های آب منطقه ای و منابع طبیعی تعیین کرده اند انجام شود، در نتیجه شاهد تخریب منابع طبیعی و محیط زیست خواهیم بود. این اتفاقات، آثار و پیامدهای منفی مانند افزایش شدت سیلاب ها و رواناب های شدید را در پی خواهد داشت.

تسنیم: چه اقداماتی در حوزه مدیریت منابع آب و خاک برای کاهش ریسک سیلاب در استان انجام شده است؟

حیدری: در زمینه مدیریت منابع آب، خوشبختانه اقدامات خوبی در سطح استان انجام شده است. طرح های آبخیزداری و آبخوان داری قابل توجهی توسط منابع طبیعی و همچنین اقدامات مهندسی رودخانه توسط شرکت آب منطقه ای به اجرا درآمده که باید ادامه یابد. با این وجود، همچنان جای کار وجود دارد.

تسنیم: چه طرح ها و سیاست هایی برای ارتقاء تاب آوری استان در برابر سیلاب های شدید در نظر گرفته شده است؟

حیدری: از منظر سیاست های ارتقاء تاب آوری استان در برابر سیلاب های شدید، چند نکته حائز اهمیت است:

یک: ایجاد و بهبود سامانه های هشدار سریع سیلاب: پیش بینی دقیق و به موقع بارش ها اهمیت زیادی دارد. حمایت از سازمان هواشناسی استان برای به روزرسانی تجهیزات و سامانه ها ضروری است.

دو: رعایت حریم و بستر رودخانه ها: مردم باید به حریم رودخانه ها احترام بگذارند و از دخل و تصرف در این حریم ها پرهیز کنند.

سه: توسعه آبخوان داری و آبخیزداری: خصوصاً در حاشیه شهرها و اراضی ملی و طبیعی بالادست حوزه های آبریز باید پروژه های لازم انجام شود و تأمین اعتبار برای این پروژه ها در اولویت قرار گیرد.

چهار:  اصلاح گذرگاه های سیلابی داخل شهرها: در برخی نقاط، توان گذردهی آب در حد 250 متر مکعب در ثانیه است که کافی نیست. در صورت بارش های شدید، احتمال سرریز آب از رودخانه ها به داخل شهر وجود دارد و خسارات فراوانی به بار خواهد آورد. بنابراین باید به این معضل به صورت اضطراری رسیدگی شود.

ادامه دارد...

انتهای پیام/