تربیت یافتگان مکتب امام صادق(ع) از ابوحمزه ثمالی تا زراره

به گزارش ایکنا، آیت الله محمدجعفر طبسی، نویسنده و پژوهشگر تاریخ اسلام در یادداشتی که به مناسبت سالروز شهادت امام صادق(ع) در اختیار ایکنا قرار داده است به معرفی تربیت یافتگان مکتب امام صادق(ع) پرداخته که متن این یادداشت به شرح زیر است: بیست و پنجم شوال سالروز شهادت جانسوز رئیس مذهب شیعه امام جعفرصادق(ع) است. شیخ مفید در ارشاد جلد 2 صفحه 179 شهادت آن حضرت را در شوال سال 184 ذکر کرده است. بزرگان اهل سنت از قبیل انس بن مالک و ابوحنیفه به مقامات عالی و علمی و فقهی آن حضرت اذعان کرده اند. بالغ بر 4000 شاگرد در حوزه علمی آن حضرت پرورش یافته و علوم گوناگون آن بزرگوار را در سطح جهان گسترش دادند. این تربیت یافتگان هر کدامشان صدها بلکه هزاران روایت و حدیث در علوم مختلف از آن امام بزرگوار و حامی دین و مذهب نقل کردند. در این نوشتار کوتاه نیم نگاهی به برخی از این افراد می اندازیم تا معلوم شود امام(ع) چه خدمات بزرگی را به جامعه اهل حدیث تقدیم داشته است. 1.  جابربن یزید جعفی وی یکی از یاران و اصحاب امام محمد باقر و امام جعفر صادق(ع) است. بزرگان اهل سنت همچون اسرائیل بن یونس و سفیان ثوری و شعبة و مسعر بن کدام و معمر بن راشد از او روایت کردند. (تهذیب الکمال جلد 4 صفحه 466) مرحوم شیخ عباس قمی درباره وجه تسمیه جابر فرمود: او را جابر نامیدند چون مومنین را به علمش آگاه ساخت او دریایی است که تمام شدنی نیست.(سفینة البحار جلد 1 صفحه 539) مرحوم نجاشی متوفی 450 درباره او می گوید: جابر، امام باقر و صادق علیهما السلام را درک کرد و در دوران امام صادق در سال 128 هجری از دار دنیا رفت. (رجال نجاشی صفحه 128) مرحوم شیخ طوسی متوفی 460 درباره او گفته است: جابر تابعی است و از امام صادق و امام باقر علیهما السلام نقل حدیث کرده است. شیخ مفید در کتاب منسوب به او (اختصاص صفحه 216) با سندی از مفضل بن عمر نقل کرده که از امام صادق(ع) درباره جابر پرسید. حضرت درباره او فرمود: «منزلة سلمان من رسول الله». شیخ مفید متوفی 413 جابر را یکی از اصحاب اصول و جزء بزرگانی شمرده که احکام حلال و حرام از او اخذ می شود. (قاموس الرجال جلد 2 صفحه 540 و الفوائد الرجالیة جلد 2 صفحه 261) برای تفصیل درباره زندگی جابربن یزید به کتاب ما (مسند جابر بن یزید جعفی) مراجعه شود. 2. اسحاق بن عمار صیرفی نجاشی درباره او می گوید: شیخ اصحابنا، ثقة؛ یعنی بزرگ اصحاب ما و مورد اعتماد است. وی از امام صادق(ع) روایت کرده است. (رجال نجاشی صفحه 71) شیخ طوسی متوفی 460 با سندی از اسحاق بن عمار و ابوبصیر روایت کرده که امام صادق(ع) فرمود: خداوند مهر فاطمه زهرا(س) را ربع دنیا قرار داده، ربع دنیا از آن اوست؛ و مهر او را بهشت و جهنم قرار داده دشمنان را وارد جهنم و پیروانش را داخل بهشت می کند و او صدیقه کبری است. در ادامه این روایت این عبارت آمده است: «و علی معرفتها دارت القرون الاولی» (امالی شیخ طوسی، مجلس 36 و بحارالانوار جلد 43 صفحه 105) این تعبیر به این معنا است که شناخت کامل و حقیقی حضرت فاطمه برای انسان ها بسیار دشوار است و معرفت او از زمان های نخستین اسلام تا به امروز محور و اساس بوده است؛ به عبارت دیگر معرفت اجمالی نسبت به ایشان در قرون اولیه وجود داشته، ولی معرفت حقیقی و کامل برای هیچ کس حاصل نشد. 3. اسماعیل بن الفضل الهاشمی کشی او را از فرزندان نوفل بن حارث بن عبدالمطلب دانسته و می گوید: و کان ثقة و کان من اهل البصرة (رجال کشی صفحه 218) علامه حلی می گوید: از امام صادق(ع) نقل شده که فرمود: «هو کهل من کهولنا و سید من ساداتنا» یعنی او بزرگی از بزرگان ماست. (الخلاصه، صفحه 7) شیخ طوسی با سندی از اسماعیل بن فضل از امام صادق نقل کرده امیرالمومنین علیه السلام می گوید به رسول خدا عرض کردم: تعداد امامان پس از شما چند نفرند؟ حضرت فرمود: 12 نفر اول آنها شما و آخرشان قائم علیه السلام است. (امالی صدوق، مجلس 91 حدیث 10) 4. ابوحمزه ثمالی نجاشی می گوید: ابوحمزه، علی بن الحسین و امام باقر و امام صادق و امام هفتم علیهم السلام را ملاقات کرد و از آنها نقل حدیث کرده است. او از بهترین اصحاب ما و مورد اعتماد در روایت و حدیث به شمار می رود. از امام صادق(ع) روایت شده که ابوحمزه در زمان خودش مثل سلمان زمانش است. او دارای کتاب تفسیر قرآن و رساله حقوق است. (رجال نجاشی صفحه 115) نمونه ای از روایات ابوحمزه ابن عساکر دمشقی شافعی مذهب متوفی 571 با سندی که در آن ابوحمزه ثمالی وجود دارد از شهید سعید بن جبیر از ابی الحمراء خادم رسول خدا نقل کرده که رسول خدا فرمود: هنگامی که به اسراء برده شدم بر روی ساق عرش دیدم نوشته شده: لا اله الا الله محمد رسول الله صفوتی من خلقی ایدته بعلی ونصرته به. (تاریخ دمشق جلد 45 صفحه 255 و شواهد التنزیل جلد 1 صفحه 227 و المعجم الکبیر جلد 22 صفحه 200 و مجمع الزوائدجلد 9 صفحه 121) 5. برید بن معاویه نجاشی در رجال خود صفحه 84 می گوید: برید بن معاویه از امام صادق و امام باقر(ع) نقل کرده است و او فقیه بود و نزد ائمه(ع) جایگاهی داشت. در روایت صحیحی از جمیل بن دراج نقل شده که از امام صادق(ع) شنیدم که گفت: برید بن معاویه از اهل بهشت است. (منتهی المقال جلد 2 صفحه 133 و هدایة المحدثین صفحه 23) و در روایتی دیگر امام صادق(ع) فرمود: چهار نفر بهترین مردم از بین زندگان و مردگان هستند: برید عجلی و زراره و محمد بن مسلم و احول. (رجال کشی صفحه 170) نمونه ای از روایات او شیخ طوسی با سندی از برید عجلی نقل کرده که از امام صادق(ع) شنیدم که فرمود: هنگامی که خدیجه از دار دنیا رفت فاطمه دور و بر رسول خدا می چرخید و می گفت: ای پدر مادرم کجاست؟ جبرئیل نازل شد و فرمود: خداوند امر کرده که به فاطمه سلام برسانی و بگویی خدیجه در منزلی از طلا که پایه آن از یاقوت احمر است ساکن است و او میان آسیه و مریم بنت عمران است. فاطمه(س) گفت: «ان الله هو السلام ومنه السلام والیه السلام» (امالی شیخ طوسی مجلس 6 حدیث 46) 6. جمیل بن دراج نجاشی درباره او می گوید: «شیخنا ووجه الطائفة ثقة روی عن ابی عبد الله وابی الحسن ومات ایام الرضا علیه السلام» یعنی او بزرگ ما و مورد توجه طایفه و راستگو است که از امام صادق و امام کاظم حدیث نقل کرده و در زمان امام رضا(ع) از دنیا رفت. (رجال نجاشی صفحه 88) این فقیه و محدث زمان در اولیات زندگی خود مانده بود ولی از زیر بار مسئولیت شانه خالی نکرد. نوح بن دراج که قاضی کوفه بود روزی به برادرش جمیل گفت: چرا در مسجد حاضر نمی شوی؟ گفت: لباسی که خودم را بپوشانم ندارم. (منتهی المقال جلد 2 صفحه 290) واقعا این بیان بر همه ما حجت است که این بزرگان با نداشتن حتی یک ازار (لباس مناسب) از آثار اهل بیت علیهم السلام پاسداری و حفاظت کردند و سخنان آنها را به نسل حاضر رساندند. یک نمونه از روایات جمیل طبری شیعی امامی قرن ششم با سندی که در آن جمیل وجود دارد روایتی از محمد حلبی نقل کرده که امام صادق(ع) به او گفت: کسی که دین خودش را از کتاب خدا عزوجل بشناسد کوه ها زائل می شود قبل از آنکه او از بین برود و کسی که در امری با جهالت داخل بشود با جهل از آنجا خارج می شود ... . (بشارة المصطفی صفحه 207 و بحارالانوار جلد 23 صفحه 103) 7. شهید ربیع بن ابی مدرک نجاشی می گوید او کوفی و ثقه است و او را در کوفه به خاطر تشیع به دار آویختند. وی از امام صادق(ع) حدیث نقل کرده است. (رجال نجاشی صفحه 164 و رجال شیخ صفحه 192) 8. زرارة بن اعین نجاشی درباره این شخصیت کم نظیر تعبیر به شیخ اصحابنا فی زمانه کرده است. زراره از قراء قرآن و متکلم و شاعر و ادیب بود. صفات فضل و دین در او جمع بود و در آنچه می گفت راستگو بود. وی در سال 150 رحلت کرد. (رجال نجاشی صفحه 108) امام صادق(ع) درباره او فرمود: من کسی را نمی یابم که یاد ما و احادیث پدرم را به اندازه زراره، ابو بصیر، محمد بن مسلم و برید بن معاویه زنده نگه داشته باشد. اگر این ها نبودند، هیچ کس نمی توانست این معارف را استخراج کند. این ها حافظان دین و امانت داران امر حلال و حرام خدا هستند و در دنیا پیشرو ما و در آخرت نیز پیشگام اند. (رجال کشی صفحه 136) چند مطلب از این بیان نورانی امام صادق استفاده می شود: 1. زراره و افراد یاد شده نقش بسیار مهمی در استنباط احکام شرعی داشتند. 2. این افراد نگهبانان دین و حافظان شریعت بودند. 3. مقام دنیوی و اخروی این افراد کاملاً قابل ستایش است. واقعا باید دید اینها در دنیا چه کار کردند که به این مقامات و مراتب عالیه رسیدند؛ زیرا همنشینی امام و حجت خدا در دنیا و آخرت چیز کمی نیست. 4. این افراد هرگز از امام زمان خود جدا نشدند و این درس بزرگی برای ما است که از امام زمان خود هرگز فاصله نگیریم که خسران دنیا و آخرت را به دنبال خواهد داشت. 5. این افراد نمونه، امام زمان خود را کاملا شناخته بودند. این یعنی اگر انسان در دنیا امام زمان خود را شناخت همنشین او در آخرت خواهد شد و خدا نکند از مصادیق «من مات ولم یعرف امام زمانه مات میتة جاهلیة» باشیم. انتهای پیام