بهترین فرصت برای جایگزینی حقوق بشر شرقی به جای غربی

اواسط اردیبهشت ماه همایش بین المللی حقوق بشر در رهیافت شرقی در شهرهای تهران، قم و اصفهان و با حضور اندیشمندانی از مکاتب آسمانی و غیرآسمانی از کشورهای مختلف برگزار شد.

خبرنگار ایکنا در حاشیه این همایش با حجت الاسلام والمسلمین محسن الویری؛ استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) به عنوان مدیر یکی از پنل های تخصصی این همایش درباره ظرفیت حقوق بشر در شرق برای نقد و رقابت با حقوق بشر غربی و چالش ها و مشکلات این مسیر گفت وگو کرده است که در ادامه می خوانیم؛

ایکنا ـ آیا شرق ظرفیت لازم برای تولید حقوق بشر برای جایگزینی حقوق بشر غربی را دارد؟

این واقعیت غیرقابل انکار است که یک جابجایی تمدنی در جهان در حال وقوع است و حوزه تمدنی شرق یکبار دیگر خود را نشان می دهد و عرصه را بر تمدن فائق کنونی که تمدن غرب است تنگ کرده است. در تمدن غربی نظام حقوق بشری در سال 1948 تدوین شد و گرچه ریشه شرقی دارد ولی به صورت عمده متاثر از هنجارها و ارزش هایی است که تمدن غرب دنبال می کند.

با گذشت حدود 80 سال از این حقوق بشر و منشور حقوق بشر غربی، به خاطر قوت های تمدنی در شرق فرصت برای نقد این منشور و ارائه الگو و مدل جایگزین فراهم آمده است و این همایش به دنبال این مسئله است تا مجموعه ظرفیت های موجود در شرق را در قالب بازخوانی حقوق بشر غربی و ارائه یک جایگزین برای آن محقق و دنبال کند. ظرفیتی که در شرق وجود دارد هم دینی و هم ظرفیت های غیردینی است؛ لوح حمورابی و منشور کوروش تا دیگر قوانین و مقررات بین اقوام متعدد شرقی که رواج داشته، نمونه ظرفیت های غیردینی است با اینکه ممکن است ریشه دینی هم داشته باشند و افزون بر این موارد ظرفیت های دینی هم داریم که شامل دو دسته ادیان آسمانی و ادیان غیرآسمانی مانند بودیسم و هندوئیزم و ادیان دینی مانند اسلام، مسیحیت و یهودیت است.

ما به عنوان پیروان ایرانی اهل بیت(ع) خوانش اهل بیت(ع) از اسلام را مناسب ترین چارچوب برای پی ریزی حقوق بشر می دانیم ولی باید به این مسئله هم بیاندیشیم که همه مانند ما فکر نمی کنند ولی در بازبینی حقوق بشر غربی و جایگزینی آن بین همه ما اشتراک نظر وجود دارد و هر کسی از منظر مذهب و دین خود به این قضیه نگاه می کند به تعبیر دیگر با اینکه همه ما اعتقادات و باورهای خود را داریم ولی در یک فضای سازنده و هم افزا باید بتوانیم دیدگا ه ها را مطرح کنیم تا به یک الگوی مطلوب و جایگزین برسیم. این الگو اهمیتی فراتر از یک همگرایی و وحدت دارد و اقدامی صددرصد تمدنی محسوب می شود و معتقدم یکی از برگ برنده های تمدن شرقی در رویارویی با تمدن غربی کنونی است.

ایکنا ـ آیا منظور شما داشتن رویکرد انسانی در ایجاد حقوق بشر شرقی در جایگزینی حقوق بشر غربی است؟

بگذارید مقداری دقیق تر پاسخ دهم؛ همانطور که عرض کردم ما معتقد به معارف و آموزه های اهل بیت(ع) و خوانش ایشان از اسلام هستیم و هرگز از این اصول کوتاه نمی آییم بلکه خود مکتب اهل بیت(ع) به ما اجازه داده است تا به دستاوردهای بشری توجه کنیم بنابراین تفاهم و همگرایی با مکاتب و مذاهب و ادیان دیگر در تدوین حقوق بشر شرقی در متن آموزه های اهل بیت(ع) است و به مفهوم چشم پوشی بر مفاهیم نورانی خودمان نیست. اهل بیت(ع) به ما یاد داده اند که در تعامل سازنده با دیگران باشیم.

بر اساس این مقدمه، باید محورهایی را بیابیم که این محورها ظرفیت همگرایی بیشتر را دارد؛ ما مثلا در آموزه های مکتب اهل بیت(ع) آموزه ای مخصوص نماز خواندن داریم که ممکن است ظرفیت مشترکی برای ما نداشته باشد ولی این آموزه امیرمؤمنان(ع) که فرمودند انسان ها یا در دین با تو برادر هستند یا در چگونگی آفرینش؛ ظرفیت بسیار بالایی در جذب و همگرایی دارد و برجسته سازی این نوع ظرفیت ها در اندیشه اسلامی وجود دارد که می تواند همه را زیر چتر خود جمع کند و اگر ما نتوانیم از این دفاع کنیم در میدان گفت وگو موفق نخواهیم شد. بنابراین مراد ما در استفاده از ظرفیت ها توجه به آموزه هایی است که می تواند همه را زیر چتر خود گردآورد.

ایکنا ـ مهمترین چالش های این مسیر چیست به خصوص اینکه گاهی در درون کشور هم جریان هایی به دنبال افتراق مذهبی و قومی و ... هستند که نمونه آن چندی قبل در صدا و سیما رخ داد؟ 

البته آن چه در این مورد در صدا و سیما رخ داد موضوع دیگری است ولی به طور کلی بنده چالش اصلی را در فقدان بینش تمدنی می دانم؛ اغلب ما چشمه زلال و جوشان معارف اهل بیت(ع) را مخصوص خودمان می دانیم و این چشمه را سنگ چین کرده و اجازه می دهیم فقط عده قلیلی از آن بهره مند شوند؛ این چشمه می تواند همه را سیراب کند و پاسخگوی همه پرسش ها باشد ولی متاسفانه در برخی از ما این نگاه تمدنی وجود ندارد به همین دلیل اغلب دنبال تقلیل گرایی این آموزه ها هستیم به گونه ای که آن چه می ماند، تنها برای عده اندکی جاذبه دارد و به نظر بنده مهمترین چالش در این زمینه همین موضوع است. به لحاظ اجرایی هم همینطور است یعنی جابجایی تمدنی و شرایط خاصی را که در آن هستیم باید به خوبی درک کنیم و بدانیم همه مکاتب و ادیان شرقی مانند ما پایبند به یکسری آموزه ها نیستند و مهم رسیدن به تفاهم بر سر آموزه هایی است که برای همه جذاب است. اینکه در این همایش جمعی از محققان معتقد به ادیان آسمانی و غیرآسمانی جمع شدند و همه نسبت به وضع کنونی حقوق بشر غربی و پیامدهای آن ابراز نگرانی کرده و خواستار جایگزینی یک منشور و نظام حقوق بشر شرقی به جای آن هستند موضوع مهمی است و نباید این مسئله مهم با یکسری نگرش های جزیی مخدوش شود؛ البته بنده قائل به لاابالی گری در احکام دینی نیستم ولی مراقب باشیم که اولویت را به نگاه تمدنی بدهیم.

ایکنا ـ امروز چالش ها و منازعات زیادی در منطقه شاهد هستیم و ممکن است این تصور در مردم ما وجود داشته باشد که چقدر باید زمان صرف کنیم تا بتوانیم با تمدن غربی و رهاوردهای آن چون حقوق بشر ناکارآمد آن هماوردی داشته باشیم؟

تحولات تمدنی را باید با بازه تمدنی بنگریم لذا زمان محدود و اندک گویا نیست؛ در تمدن پیشین اسلامی شاید چند دهه طول کشید تا ارزش های تمدنی اسلامی نهادینه شود و در تمدن غرب هم زمان زیادی صرف شد تا عمومیت پیدا کند و با توجه به تحولاتی که امروز در جهان اسلام و منطقه شاهدیم شاید یک قرن طول بکشد و البته مشروط بر اینکه این خودآگاهی بین ما وجود داشته باشد و به این سمت و سو گام برداریم و رهبران فکری جامعه به این خودآگاهی برسند و برای تحول بینشی در سطح مردم برنامه ریزی کنند و دست کم یک قرن طول خواهد کشید و باز تاکید می کنم که خودآگاهی خیلی مهم است.

ایکنا ـ مهمترین راه های تحقق این موضوع را در چه می دانید؟

از مهمترین راه ها که در پنل ویژه این همایش هم از سوی استادان بیان شد می توان به مواردی مانند؛ ضرورت نقد دقیق، روش مند و همه جانبه نگر منشور حقوق بشر غربی؛ ضرورت گونه شناسی نظام های حقوقی دینی (آسمانی و بشری) و غیردینی شرقی؛ ضرورت شناسائی و بررسی نظام های حقوقی در حوزه های تمدنی شرق از دوران باستان تا کنون؛ ضرورت بازخوانی میراث غیرمکتوب شرقی از منظر حقوق بشر و شناسائی دلالت های آن اشاره کرد. موارد دیگری هم وجود دارد که بنده در خاتمه این گفت وگو به صورت تیتروار بیان می کنم؛ ضرورت بررسی مفاهیم بنیادی دینی مؤثر در تدوین منشور حقوق بشر در رهیافت شرقی مانند مفهوم عزت، کرامت و تدوین شبکه معنایی متناسب با آن؛ ضرورت بررسی مفاهیم بنیادی غیردینی مؤثر در تدوین منشور حقوق بشر در رهیافت شرقی مانند مفهوم شرق؛ ضرورت سامان دادن پژوهش های مختلف برای پشتوانه نظری منشور حقوق بشر در رهیافت شرقی از منظر فلسفی، الهیاتی، انسان شناختی، فرهنگی، سواد رسانه ای و با تأکید ویژه بر جایگاه معنویت؛ ضرورت برنامه ریزی برای حل چند مسئله بر پایه منشور حقوق بشر در رهیافت شرقی برای نشان دادن تمایزها و تفاوت های آن با منشور حقوق بشر کنونی مانند مسئله حقوق زنان و سلب تابعیت؛ ضرورت بررسی تجربه های کشورهای مختلف برای دفاع از حقوق بشر در دهه های اخیر به ویژه نهادهای تأسیس شده به این منظور؛ ضرورت بازخوانی تجربه مقاومت به ویژه ابعاد غیرنظامی آن از منظر حقوق بشر در رهیافت شرقی؛ ضرورت شناسائی و معرفی بازتاب ابعاد مختلف حقوق بشر در هنر شرقی و تحلیل محتوای انواع دلالت های آن؛ ضرورت بازخوانی تمدن غرب از آغاز تا کنون از منظر نقض حقوق بشر مانند فرایند شکل گیری آمریکا. ضرورت شناسائی و کاربست پشتوانه های غیر حقوقی نظام حقوق بشر در رهیافت شرقی حتی در علوم پایه؛ ضرورت پیش بینی مراحل و تهیه برنامه زمان بندی شده برای تدوین سند نهایی حقوق بشر در رهیافت شرقی؛ ضرورت برنامه ریزی برای فرایند اعتباربخشی منشور حقوق بشر در رهیافت شرقی و ایجاد مقبولیت جهانی برای آن، مانند؛ بهره بردن از دانش صاحب نظران درجه اول دانش حقوق؛ دعوت از حقوقدانان برجسته غربی برای نقد مبانی و محتوای منشور حقوق بشر در رهیافت شرقی؛ فعال کردن ظرفیت نهادهای علمی و حکومتی جهان اسلام برای مشارکت در تدوین منشور حقوق بشر در رهیافت شرقی. به نظر بنده هر یک از این محورها شایسته بررسی مستقل در قالب همایش ها و یا طرح های پژوهشی است و منشور حقوق بشر در رهیافت شرقی پس از طی این مرحله می تواند تدوین شود. گفت وگو از علی فرج زاده انتهای پیام