خلیج فارس؛ نماد هویت ملی ایرانیان

دهم اردیبهشت ماه روزی حماسه ساز برای ایرانیان است؛ روزی که به دلیل رشادت های ملت ایران با همراهی سپاه امام قلی خان، حاکم و سردار ایرانی شاه عباس صفوی، پس از 117 سال تسلط اشغالگران پرتغالی، سرانجام متجاوزان نه تنها سواحل جنوبی کشور را به صاحب اصلی آن یعنی ایران واگذار کردند، بلکه تنگه مهم و استراتژیک هرمز نیز از آن ها پس گرفته شد.

مهم ترین مؤلفه جغرافیایی هویت ملی

هویت ملی، فراگیرترین و مهم ترین سطح هویت در تمامی نظام های سیاسی و اجتماعی است؛ محیط و جغرافیا دو مؤلفه اصلی هویت ملی هستند و به مثابه بستری برای شکل گیری سیاسی سایر مؤلفه های هویت ملی عمل می کنند. سرزمین مهم ترین مؤلفه جغرافیایی هویت ملی است و همگرایی ملی را میان افراد یک جامعه ایجاد می کند. جیمز اندرسون، تاریخ منحصر به فرد یک ملت را در چارچوب سرزمینی خاص متعلق به آن ملت تعریف می کند. در اصل، سرزمین متعلق به یک ملت، ارتباط آن را با تاریخ خود و پیوندهایی که همواره میان ملت و زیستگاه کنونی آن وجود داشته است، مستحکم می کند.

مهم ترین روش برای تعیین هر مکان در سطح زمین، نام آن است. نام مکان های جغرافیایی اطلاعات مهم تاریخی را دربردارد. به عبارت دیگر، اسامی جغرافیایی مانند شهرها، کوه ها، دریاها و... از مؤلفه های تأثیرگذار بر هویت ملی یک کشور است، به طوری که در تاریخ مشترک مردم یک سرزمین نقش قابل توجهی دارد و حفظ آن برای یک ملت ارزش بسیاری خواهد داشت. در این میان، خلیج فارس بخش مهمی از تاریخ و وقایع کشور را به خود اختصاص داده است که جایگاه آن را در قوام هویت ملی ایرانیان برجسته می کند.

از آنجا که نام مکان های جغرافیایی سرزمین ایران تداعی گر هویت ملی ایرانی هاست، براساس اسناد و منابع تاریخی که از گذشته های دور به جا مانده، نام این مکان، خلیج فارس یا نام های مشابه بوده است. با اینکه بیشتر اطلاعات تاریخی و علمی درباره خلیج فارس از سوی یونانی ها ارائه شده، اما تحقیقات دیگری نشان می دهد که نام خلیج فارس قبل از یونانی ها نیز مطرح بوده است.

از سوی دیگر، وقتی یونانی ها درباره خلیج فارس سخن به میان می آورند، همزمان داریوش هخامنشی در مکتوبی می گوید: «من از دریای پارس آمدم و کانال پارسی را احداث کردم و اکنون با احداث این کانال، دریایی را که از پارس می آید، به اینجا متصل می کنم.» به این ترتیب، براساس مطالعات انجام شده، می توان دریافت که هخامنشیان نیز تصاویر روشنی از خلیج فارس ارائه کرده اند. (مجتهدزاده، 1384: 40)

اندیشمندان بزرگی همچون آناکسی مندر، بطلیموس، ماکروپیوس، محمد بن موسی الخوارزمی، بلخی، بیرونی، جیحانی و... از دریای جنوبی ایران با اسامی خلیج فارس، دریای فارس، بحرالفارس، سینوس پرسیکوس، ماره پرسیکوس، گلف پرسیک، پرژن گلف و سایر اسامی مشابه یاد کرده اند؛ همچنین در قراردادهای منعقدشده ایران با طرف های دیگر، به ویژه اعراب ، به طور صریح از عنوان خلیج فارس استفاده شده و در نامه مورخ 5/ 3/ 1971 دبیرخانه سازمان ملل، از تمامی ارکان سازمان خواسته شده است تا در همه مکاتبات خود، از اسم واقعی و تاریخی خلیج فارس استفاده کنند.

شواهد نشان می دهد که تلاش برای تغییر نام خلیج فارس در سال 1935 میلادی آغاز شد. در آن زمان، سر چارلز بلگریو، نماینده سیاسی بریتانیا در خلیج فارس در راستای سیاست های استعماری و به قصد ایجاد شبهه در اذهان اعراب و ایجاد تنش و تفرقه در منطقه، از خلیج فارس با نام خلیج عربی یاد کرد. (مجتهدزاده، 1380: 19) و این فکر به مقامات مناطق جنوبی خلیج فارس منتقل شد و از سوی دیگر، سیاست های پان عربیستی و ضدایرانی عبدالکریم قاسم در عراق و جمال عبدالناصر نیز به این موضوع دامن زد. این در حالی بود که بسیاری از دانشمندان و پژوهشگران عرب این عنوان را فاقد واقعیت تاریخی دانستند و بر نام خلیج فارس تأکید داشتند، به طوری که پروفسور عبدالهادی تازی، نویسنده و پژوهشگر معروف عرب اظهار کرد: «حقیقتاً من هیچ منبع تاریخی را ندیده ام که آبراه جنوب ایران را خلیج عربی نامیده باشد. اعراب قبل و بعد از اسلام همیشه این آبراه را بحر فارس، بحرالعجم یا خلیج فارس نامیده اند. من خودم نقشه سفرهای ابن بطوطه را در کتابم ترسیم کرده ام و اسم خلیج فارس را در جای خودش آورده ام.» همچنین گفته می شود، سید قطب در سخنرانی هایش عبارت «جهان اسلام از اقیانوس اطلس تا خلیج فارس» را مطرح می کرد.

متأسفانه، تلاش برای تغییر نام اصیل و واقعی این مکان به منظور ایجاد تنش و سیاست های توسعه طلبانه قدرت های بزرگ و متحدین منطقه ای آن ها همچنان ادامه دارد و حتی شاهد ادعاهای بی اساس امارات متحده عربی نسبت به جزایر سه گانه ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک نیز هستیم. با این حال، ملت غیور ایران به منظور دفاع از هویت ملی خود هرگز کرنش نکرده است، به طوری که وقتی در سال 2004 میلادی، نشریه نشنال جئوگرافیک اطلس جدیدی منتشر کرد که در مقایسه با اطلس پیشین، تغییرات زیادی در آن اعمال کرده بود و از جمله این تغییرات، قراردادن نام غیرواقعی خلیج عربی در داخل پرانتز در مقابل خلیج فارس بود، موجب حساسیت جامعه ایرانی به تغییر نام خلیج فارس شد و ایرانیان در دفاع از خاک و هویت ملی شان با یکدیگر متحد و یکپارچه شدند و اعتراض شدیدی به این اقدام انجام دادند. این اعتراض موجب شد تا مؤسسه یادشده در مدت کوتاهی تحریفات صورت گرفته را تصحیح و عذرخواهی کند؛ همچنین در سال های اخیر نیز ایرانیان به اشکال گوناگون، به ویژه از طریق اینترنت و در بستر رسانه و فضای مجازی به مقابله با تحریفات صورت گرفته پرداخته اند.

نبرد با استعمارگران پرتغالی در خلیج فارس

پرتغالی ها در جایگاه یکی از ابرقدرت های قرون شانزدهم و هفدهم بر بخش هایی از جزایر و بنادر خلیج فارس مسلط شده بودند. از سویی، ظلم و ستم آن ها بر مردم مناطق خلیج فارس به حدی رسید که زمینه را برای قیام آن ها علیه اشغالگران و استعمارگران فراهم کرد. حکومت وقت ایران امام قلی خان را که پیش تر در مأموریت های جنگی با عثمانی، عملکرد بسیار خوبی از خود نشان داده بود، با سپاهی روانه مبارزه با استعمارگران در جزیره هرمز کرد و این فرمانده دلاور، همچون سایر اسطوره سازان بزرگ ایرانی که در طول تاریخ کهن این سرزمین رشادت های فراوانی داشته اند، موفق به شکست پرتغالی ها و بیرون راندن آن ها از جزیره هرمز و خلیج فارس شد.

امام قلی خان ابتدا به بندر گمبرون (بندرعباس) حمله و آن را از دست پرتغالی ها خارج کرد و سپس با پیاده کردن نیرو در سواحل قشم، وارد جنگی تمام عیار با پرتغالی ها شد و با ذکاوت و قدرت فرماندهی فراوان خود توانست به پرتغالی ها ضربه سختی وارد کند و به 117 سال سلطه استعماری مهم ترین قدرت غربی آن زمان پایان دهد. اهتمام و رشادت های امام قلی در همین جا پایان نیافت و او توانست پرتغالی ها را در مسقط نیز شکست دهد و در نهایت، آن ها را به طور کامل از خلیج فارس بیرون راند. در جنگ میان سپاه امام قلی و ارتش پرتغالی ها، هزاران نفر از مردم دلیر خطه ایران به شهادت رسیدند.

خلیج فارس در آینه ادب پارسی

در روزگار کهن به دلیل آنکه تحرکات مرموزانه راجع به نام خلیج فارس صورت نگرفته بود، در حوزه ادبیات پارسی نیز حساسیتی در این باره، در میان شاعران نامی و نویسندگان بزرگ دیده نمی شود، به طوری که ناصرخسرو قبادیانی در جریان سفرش به خلیج فارس، فقط به مشاهدات شخصی درباره زندگانی مردم آنجا پرداخته است؛ اما در طول تاریخ معاصر به دلیل انگیزه های سیاسی برای تغییر نام خلیج فارس از سوی بعضی از کشورهای عربی و تلاش قدرت های فرامنطقه ای برای ایجاد تنش و تفرقه در راستای سیاست های منفعت طلبانه خود، برخی از شاعران و نویسندگان اشعاری با مضامین گوناگون به منظور حساسیت نشان دادن به این موضوع و در راستای دفاع از هویت ملی و مقابله با تهدید تمامیت ارضی کشورمان سروده اند. در اینجا، سروده های برخی از این شاعران را می آوریم:

روان شاد ابوالقاسم حالت: «بدین خلیج، عرب نام تازه ای داده است/ چنان نه بهره و بی جا که جای استهزاست/ ز نام تازه غرض چیست؟ عاقلان دانند/ که این سخن ز دهان کدام هرزه در است/ بلی به تفرقه افکندن و حکومت نیز/ همیشه امپریالیسم را یدی طولاست/ خلیج فارس اگر می شود خلیج عرب/ برای تفرقه اندر میان ما و شماست.»

کامران شرفشاهی: «نام خلیج فارس، یک نام بی نظیر، یک نام سربلند/ رنگ خلیج فارس، همرنگ آسمان، ناب و شکوهمند/ چون پرچم سه رنگ، این نام آشنا، در قلب من نشست/ نام خلیج فارس، مفهوم زندگی، آیینه من است.»

عبدالجبار کاکایی: «سوداگران خیره سر و رهزنان باد/ گم می شوند در شکم موج های تو/ دریای تو همیشه خروشان خلیج فارس/ تاریخ پر حماسه ایران بهای تو.»

موقعیت راهبردی خلیج فارس

خلیج فارس محور ارتباط بین اروپا، آفریقا، آسیای جنوبی و جنوب شرقی و قسمتی از یک نظام ارتباطاتی است که دو دریای مدیترانه و سرخ و همچنین، دو اقیانوس هند و اطلس را به هم پیوند می دهد و از دیرباز، یک چهارراه ارتباطی دریایی محسوب می شود و از این رو، بنادر خلیج فارس، لنگرگاه مناسبی برای کشتی ها بوده اند.

مهم ترین عامل راهبردی بودن خلیج فارس، وجود منابع بزرگ نفتی و گازی است، به طوری که این منطقه را مخزن نفتی جهان نیز می نامند و همین امر موجب شده است تا قدرت های بزرگ اروپایی و قدرت های شرقی، همچون چین و ژاپن به منابع نفتی خلیج فارس وابسته باشند. موقعیت ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی خلیج فارس باعث رقابت هر چه بیشتر قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای و ایجاد پایگاه های نظامی از سوی ایالات متحده آمریکا شده است، مانند پایگاه هوایی العدید در قطر که بزرگترین تأسیسات نظامی آمریکا در خاورمیانه، به ویژه خلیج فارس شناخته می شود.

با این اوصاف، جمهوری اسلامی ایران در جایگاه کلیدی ترین بازیگر منطقه و در راستای تقویت هر چه بیشتر حوزه نفوذ و اقتدار خود در خلیج فارس، باید اهتمام بسیاری داشته باشد. افزایش روابط دیپلماتیک با کشورهای حوزه خلیج فارس، به ویژه کشورهایی مانند عمان و قطر که کمترین میزان تنش را با ایران داشته اند، تشکیل اتحادیه های اقتصادی در منطقه، ایجاد بازارچه های مرزی مشترک، استفاده از قدرت نرم به منظور مقابله با گرایش های ضدایرانی و ضدشیعی و از همه مهم تر، استفاده از موقعیت ژئوپلیتیکی جزایر سه گانه، توجه به توسعه زیرساخت های اقتصادی، استفاده از ظرفیت های تاریخی و فرهنگی این مناطق به منظور جذب گردشگران و ایجاد فرصت های شغلی، علاوه بر آنکه می تواند به بهبود وضعیت اقتصادی کشور کمک کند، موجب افزایش هر چه بیشتر وحدت ملی و مقابله با ادعاهای بی اساس نسبت به خلیج فارس می شود.

منبع: «کشورها و مرزها در منطقه ژئوپلیتیک خلیج فارس» و «خلیج فارس در طول تاریخ» نوشته پیروز مجتهدزاده.

پگاه سادات طباطبایی

انتهای پیام