فرهنگ زرنگی؛ وقتی نفع شخصی بر جمع می چربد

به گزارش ایسنا، یکی از دغدغه های اساسی در زندگی اجتماعی، ترجیح منافع فردی بر مصالح جمعی است و در بسیاری از جوامع، از جمله ایران، این مسئله به یکی از چالش های اخلاقی و اجتماعی تبدیل شده است. افراد در موقعیت های مختلف روزمره مثل رانندگی، خرید، محل کار یا حتی در روابط دوستانه و خانوادگی، ناچارند بین نفع خودشان و منافع دیگران تصمیم بگیرند. این تصمیم ها، حتی اگر کوچک باشند، به مرور الگوهایی می سازند که در رفتار عمومی جامعه بازتاب پیدا می کنند. وقتی نفع فردی به طور مکرر به نفع جمعی ترجیح داده شود، نتیجه اش ضعف همبستگی اجتماعی، کاهش اعتماد عمومی و افزایش بی نظمی در سطح جامعه خواهد بود.

این مسئله ریشه های عمیقی دارد. بسیاری از جامعه شناسان معتقدند که ساختار اجتماعی، تجربه های تاریخی و شرایط فرهنگی جامعه ایران باعث شده اند که افراد بیشتر به دنبال منافع شخصی باشند. به عنوان مثال، از دوره قاجار تا امروز، سفرنامه نویسان و تحلیلگران مختلف از روحیه سودجویی، تقلب و بی تفاوتی نسبت به جمع در میان بخشی از مردم ایران نوشته اند. نمونه هایی مثل رشوه گیری، تقلب در تولید مواد غذایی یا فسادهای اداری، همه نشانه هایی از این وضعیت هستند. به همین دلیل، بررسی دقیق این پدیده و شناخت علل آن، برای اصلاح رفتارهای اجتماعی و طراحی سیاست های فرهنگی موثر، ضروری به نظر می رسد.

در همین زمینه، سید حسین نبوی، استادیار جامعه شناسی در دانشگاه خوارزمی، همراه با یکی از همکارانش، تحقیقی را درباره چرایی گرایش شهروندان با تمرکز بر شهر تهران به منفعت طلبی فردی انجام داده اند. آن ها در این پژوهش کوشیده اند دلایل اجتماعی ترجیح منافع شخصی بر منافع جمعی را در زندگی روزمره مردم بررسی کنند.

برای انجام این تحقیق، پژوهشگران، 385 نفر از ساکنان مناطق مختلف تهران را به صورت تصادفی انتخاب کرده و از آن ها درباره رفتارها و نگرش هایشان در موقعیت های مختلف اجتماعی پرسش کرده اند. سپس داده های به دست آمده با کمک نظریه های شناخته شده جامعه شناسی، مثل نظریه های پارسونز، مرتون و هومنز، تحلیل شده اند. این نظریه ها درباره نحوه شکل گیری ارزش ها و رفتارها در جامعه توضیح می دهند.

یافته های پژوهش نشان می دهند که در دوران سخت کرونا، برخلاف انتظار، اغلب افراد همچنان منافع شخصی خود را در اولویت قرار داده اند. در واقع، 94 درصد پاسخ دهندگان گفته اند که در حد متوسط یا زیاد، نفع خودشان را به منافع جمعی ترجیح می دهند. از دید پژوهشگران، ریشه این رفتار در چیزی است که آن را «نگرش زرنگی» می نامند؛ یعنی نوعی ذهنیت که در آن، سود بردن از هر موقعیت، حتی به قیمت ضرر دیگران، عادی و گاهی حتی تحسین شده است.

پژوهش همچنین نشان داده است که عوامل مختلفی مثل بی تفاوتی عاطفی، تقلید از گروه های مرجع، تجربه های موفق قبلی از سودجویی، و میل به نوآوری (گاهی به شکل دور زدن قوانین)، در تقویت این فرهنگ موثر هستند. به زبان ساده تر، کسانی که قبلاً تجربه موفقی از نفع طلبی شخصی داشته اند، دوباره آن را تکرار می کنند. این پدیده، در صورت تکرار مداوم، به نوعی عادت جمعی و فرهنگ عمومی تبدیل می شود.

محققان این نکته را نیز مطرح کرده اند که این نگرش فردگرایانه تنها یک موضوع روانی نیست، بلکه در ساختار اجتماعی و فرهنگی جامعه ریشه دارد. مثلاً افرادی که در شرایط محرومیت بزرگ شده اند و با رقابت شدید برای دست یابی به منابع زندگی کرده اند، در بزرگسالی هم همین الگوی رقابتی را دنبال می کنند. بنابراین، فرهنگ زرنگی نتیجه ترکیبی از تجربه های زیستی، فشارهای اجتماعی و نبود الگوهای همکاری و همیاری است.

این پژوهش که نکات جالب توجهی را در خصوص فرهنگ نامطلوب زرنگی در جامعه ما آشکار می کند، در نشریه فصلنامه «تحقیقات فرهنگی ایران» منتشر شده است؛ نشریه ای علمی که زیر نظر پژوهشگاه مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی وزارت علوم فعالیت می کند و با همکاری انجمن مطالعات فرهنگی منتشر می شود.

انتهای پیام