سواد رسانه ای مدیریت بحران در میان مسئولان پایین است

به گزارش خبرگزاری مهر، اکبر نصراللهی استاد ارتباطات در برنامه «جام جم» شبکه یک سیما با بیان اینکه کشور ما در معرض انواع بحران ها قرار دارد، گفت: البته ایران در این زمینه استثنا نیست و همه کشورها با مخاطرات طبیعی و غیرطبیعی روبرو هستند، اما آنچه غیرعادی و نگران کننده است، بی توجهی رسانه ها به این وضعیت و تکرار بی پایان تجربه های تلخ است.

وی با اشاره به آمارهای بین المللی گفت: بر اساس آمار سازمان ملل متحد، ایران جزو 10 کشور اول در میزان تلفات ناشی از بحران ها است و در حوزه بحران آب نیز در رده های بالای جهانی قرار دارد. تقریباً هر هفته یا هر ماه در رسانه ها شاهد اخباری از زلزله، سیل، طوفان و سایر بحران ها هستیم، اما وضعیت مدیریت و اطلاع رسانی در این حوزه ها مطلوب نیست.

نصراللهی تأکید کرد: سؤال اساسی این است که آیا مسئولان و رسانه های ما نسبت به وضعیت پرخطر کشور حساسیت کافی دارند؟ آیا سواد بحران دارند؟ آیا می توانند از ظرفیت رسانه ها برای کاهش تلفات و جلوگیری از بحران های قابل پیشگیری استفاده کنند؟ با اطمینان می گویم پاسخ منفی است.

وی ادامه داد: رسانه ها و مسئولان می توانند بسیار بهتر از این عمل کنند؛ حتی اگر نتوانند از وقوع زلزله یا سیل جلوگیری کنند، دست کم باید بتوانند تلفات و خسارت ها را کاهش دهند. وظیفه رسانه ها نیز در شرایط بحرانی، اطلاع رسانی، هشدار، آموزش و آگاه سازی است، اما این وظایف زمانی محقق می شود که خود رسانه ها آگاه، حساس و مسئولیت پذیر باشند. متأسفانه رسانه های ما نه سواد رسانه ای دارند و نه سواد بحران و به همین دلیل نمی توانند مطالبه گری مؤثر انجام دهند. یکی از بحران های کنونی ما، آشفتگی در اطلاع رسانی است. رسانه ها به خاطر عملکرد ضعیف گذشته، بی اعتمادی عمومی را موجب شده اند و همین موضوع باعث افزایش شایعات و وارونگی افکار عمومی شده است.

نصراللهی با اشاره به حادثه اخیر بندرعباس گفت: در چنین بحران هایی، مردم حق دارند بدانند چه اتفاقی افتاده، ابعاد بحران چیست، امدادرسانی در چه مرحله ای است و چه میزان تلفات و خسارت به بار آمده. اما برخی افراد از جمله نمایندگان مجلس بدون پشتوانه مستندات، اظهارنظرهایی می کنند که می تواند امنیت روانی جامعه را خدشه دار کند. آزادی بیان حق همه است؛ مردم، رسانه ها، سلبریتی ها، بلاگرها، اما این آزادی مشروط به رعایت امنیت ملی، موازین اسلامی و اصول قانونی است. حتی نمایندگان نیز مستثنا نیستند و باید مراقب پیامدهای حرف های شان باشند. وقتی نماینده ای در همان ساعات اولیه بحران، بدون انجام بررسی های کارشناسی علت حادثه را اعلام می کند، این برخلاف منطق، قانون و مصالح عمومی است. در شرایطی که هنوز آتش خاموش نشده، هنوز امدادرسانی ادامه دارد و رهبر انقلاب نیز در پیام شان خواستار بررسی کارشناسی شده اند، یک نماینده چگونه می تواند مدعی شود که علت داخلی یا خارجی بوده است؟

وی با اشاره به وضعیت رسانه ها در بحران ها اظهار کرد: رسانه های ما، به ویژه در بحران ها که مراجعه مردم به آن ها به اوج می رسد، عملکرد مناسبی نداشته اند. بخشی از این ناکارآمدی به ضعف ساختاری، نبود نیروی انسانی حرفه ای، محافظه کاری مدیران رسانه و بخشی دیگر به آستانه تحمل پایین مسئولان برمی گردد.

نصراللهی در ادامه با اشاره به نقش حیاتی رسانه ها در مدیریت بحران گفت: رسانه ها مهم ترین و ارزان ترین ابزار برای مواجهه با بحران هستند و مسئولان باید آن ها را محرم، متخصص و مشاور خود بدانند. در کشور ما متأسفانه هنوز برخی مسئولان رسانه را به عنوان دشمن یا مزاحم می بینند و همین باعث می شود در بحران ها به جای بهره گیری از ظرفیت رسانه ها، از آن ها فاصله بگیرند یا به شکل سیاسی با آن برخورد کنند. اگرچه رسانه ها نسبت به گذشته در شاخص هایی مثل سرعت اطلاع رسانی عملکرد بهتری داشتند، اما همچنان اشکالات زیادی در پوشش بحران دیده می شود. سرعت کافی نیست؛ رسانه ای که در یک بحران روایت اول را نداشته باشد، مخاطب را از دست می دهد و به منبعی بی اعتبار تبدیل می شود.

این استاد ارتباطات با انتقاد از پخش موسیقی نامناسب در زمان وقوع حادثه گفت: وقتی مردم شوکه و نگران هستند و آتش سوزی را با چشم می بینند، پخش موسیقی تند از رادیو نشان دهنده ناهماهنگی و نبود سواد رسانه ای است. رسانه باید آرامش بدهد، نه اینکه با محتوای نامناسب، بر اضطراب مردم بیفزاید.

وی با تأکید بر اینکه بحران ها در همه کشورها رخ می دهند، یادآور شد: ما نباید بحران را سیاسی کنیم یا با روایت های جهت دار آن را تشدید کنیم. در آمریکا نیز طوفان و تیراندازی های مرگبار زیاد است، اما رسانه هایشان با برنامه عمل می کنند و از بحران بهره برداری سیاسی نمی کنند. باید در کشور ما هم برای رسانه ها پروتکل مشخص وجود داشته باشد تا در زمان بحران بدانند چه کنند و چه نگویند.

نصراللهی با تأکید بر لزوم افزایش سواد رسانه ای در سه سطح رسانه، مسئولان و مردم تصریح کرد: مسئولان بیش از مردم به سواد رسانه ای نیاز دارند. وقتی مسئولی در اوج بحران، بدون شناخت رسانه و افکار عمومی با لحنی نامناسب درباره آرامش مردم حرف می زند، به جای ایجاد آرامش، خشم و ناامیدی را دامن می زند. تجربه هایی مانند پلاسکو، پتروشیمی بوعلی و زلزله های اخیر نشان می دهند که رسانه و نهادهای مسئول فقط چند روز پس از حادثه فعال هستند و بعد همه چیز فراموش می شود. رسانه نباید برای انتخابات یا جذب مخاطب هیجان زده عمل کند، بلکه باید با برنامه، پیوست رسانه ای و مسئولیت پذیری به بحران ورود کند.

مصطفی طاهری نماینده مردم زنجان در مجلس شورای اسلامی و عضو هیئت نظارت بر رفتار نمایندگان، نیز در این برنامه با تأکید بر لزوم استفاده از تجربیات گذشته در مدیریت بحران گفت: متأسفانه علی رغم آنکه کشور در رتبه ششم قرار دارد و وضعیت مان از نظر تنوع بحران خوب نیست، از گذشته درس نگرفته ایم. اگر در وزارت کشور و سایر دستگاه های مسئول، تجربیات گذشته لحاظ شود و آمادگی کامل وجود داشته باشد، بحران ها قابل کنترل خواهند بود؛ در غیر این صورت، بحران دیگر بحران نیست، بلکه به یک رویداد طبیعی و روزمره تبدیل می شود، همانند زلزله هایی که در ژاپن رخ می دهد و مردم با آن زندگی می کنند.

وی با اشاره به مثال بندر شهید رجایی اظهار کرد: ما باید در حکمرانی خود به سمتی برویم که وقوع چنین اتفاقاتی دیگر بحران تلقی نشود؛ بلکه از قبل پیش بینی و برنامه ریزی شده باشد. مثلاً وقتی مشخص است که در فصلی خاص، احتمال سیل یا زلزله وجود دارد، دیگر نباید غافلگیر شویم و رسانه ها نیز نباید در شرایط استرس، خبررسانی کنند.

عضو هیئت نظارت بر رفتار نمایندگان ادامه داد: آقای دکتر نصراللهی به درستی اشاره کردند که برخی مدیران جمهوری اسلامی از اتفاقات گذشته درس نمی گیرند؛ این حرف درستی است. اما در بحث اظهار نظر نمایندگان، باید دقت شود که ما قوانینی مانند اصل 86 قانون اساسی داریم که تأکید می کند نماینده در ایفای وظایف نمایندگی، در اظهار نظر کاملاً آزاد است. وی گفت: این آزادی بیان یک تیغ دو لبه است؛ از یک سو می تواند شفافیت ایجاد کند، و از سوی دیگر، ممکن است به بحران ها دامن بزند، خصوصاً اگر اظهار نظرها بدون سند و مدرک باشد.

وی یادآور شد: اگر قرار باشد هر اظهار نظری با پروتکل های پیچیده مواجه شود، قطعاً آسیب آن بیشتر از فایده اش خواهد بود. البته این به معنای آزادی مطلق نیست. نماینده ای که حرفی می زند باید پاسخگو باشد و مستندات لازم را داشته باشد. اما اگر بخواهیم اصل 86 را طوری محدود کنیم که فقط با مدارک قطعی بتوان اظهار نظر کرد، عملاً بخش بزرگی از شفافیت را از دست خواهیم داد.

طاهری تصریح کرد: در هیأت نظارت، هر روز با اظهار نظرهایی مواجه هستیم که برخی تأثیر انتخاباتی، برخی تأثیر ملی و حتی بین المللی دارند. گاهی اوقات یک اظهار نظر نادرست از سوی یک نماینده می تواند به یک رابطه دیپلماتیک آسیب بزند. اما در مجموع، خیر این اصل، از شر آن بیشتر بوده است. کسی از لاابالی گری در گفتار نمایندگان دفاع نمی کند. نباید هر حرفی به صرف خوشایند بودن برای بخشی از مردم یا فضای مجازی زده شود. اما اگر شفافیت در ساختارهایی مانند گمرک وجود داشته باشد، دیگر نیازی نیست برای روشن شدن حقیقت، هفته ها صبر کنیم یا کمیته حقیقت یاب تشکیل دهیم. مردم حق دارند بدانند که مثلاً در یک حادثه، بار متعلق به چه کسی بوده، تعداد کانتینرها چندتا بوده و محتویات آنها چه بوده است. این اطلاعات باید در همان لحظه اول از سیستم ها استخراج شود و رسانه ها بتوانند شفاف و سریع به اطلاع رسانی بپردازند.

نماینده زنجان اظهار کرد: در حادثه اخیر، چندین روایت متناقض مطرح شد؛ یک نفر گفت بار مربوط به نیروهای مسلح بوده، بعداً تکذیب شد. این نشان دهنده نبود شفافیت است. ما نباید اعتماد مردم را فدای ملاحظات بی مورد کنیم. اگر مردم بدانند در لحظه اول اطلاعات دقیق منتشر می شود، شایعات و التهابات به حداقل خواهد رسید. اگر اطلاعات اولیه حوادث به موقع منتشر شود، اظهار نظرها نیز در مسیر صحیح قرار می گیرند. شفافیت و پاسخگویی 2 مؤلفه کلیدی در حکمرانی هستند که باید تقویت شوند، نه محدود. نباید اجازه داد که محدودیت های بی مورد، اصل آزادی بیان نمایندگان را تضعیف کند.

طاهری تأکید کرد: نباید تصور کنیم که در مواجهه با بحران ها خبرنگار به اختیار عمل کند و بدون پروتکل مشخص وارد میدان شود. بلکه باید ضابطه ای وجود داشته باشد که از سوی نهادهایی مثل شورای امنیت یا ستاد بحران تعریف شود.

این نماینده مجلس افزود: ما در بسیاری از موضوعات دچار خطا در روایت هستیم. مثل حوزه مفاسد اقتصادی؛ گاهی با فرد فاسد برخورد می کنیم اما با آن مدیری که زمینه این فساد را فراهم کرده کاری نداریم. مقام معظم رهبری بارها بر این موضوع تأکید کرده اند. مثال آن در ماجرای سکه و ارز بود که تنها با فرد برخورد شد، نه با متولیانی که اجازه دادند چنین وضعیتی ایجاد شود.

عضو هیئت نظارت بر رفتار نمایندگان تصریح کرد: اکنون نیز در ماجرای بحران ها همین خطا تکرار می شود. صداوسیما گاهی دیر اقدام می کند یا روایت های متناقض ارائه می دهد. باید منبع اصلی خبر دقیق و فوری اطلاعات بدهد، نه اینکه روایت ها دائم عوض شود.

طاهری با بیان اینکه ما باید هزینه جعل خبر و شایعه سازی را بالا ببریم، گفت: اما در کنار آن باید ببینیم چرا آن کسی که وظیفه اطلاع رسانی دارد، به موقع و دقیق اطلاع رسانی نکرده است. نباید فقط با پخش کنندگان شایعه برخورد شود بلکه باید آن مسئولی که با تأخیر و بی دقتی اطلاع رسانی کرده نیز پاسخ گو باشد.

وی تأکید کرد: در برخی موارد بحث امنیتی یا نظامی مطرح است، اما در بسیاری از بحران ها می توان در همان لحظه اول اطلاعات درست را منتشر کرد تا شایعات مجال گسترش نیابند. مردم اگر بدانند روایت رسمی صادقانه و دقیق است، حتی اگر دشمنان هم روایت سازی کنند، اثری نخواهد داشت.

نماینده مردم زنجان در مجلس شورای اسلامی افزود: در برخی بحران ها، صداوسیما و رسانه های رسمی نباید به گونه ای عمل کنند که مردم حس کنند چیزی سانسور شده است. اگر خبری از رسانه رسمی پخش شود، باید همان خبر در روزهای بعد هم مورد استناد باشد و نه اینکه روایت ها دائم تغییر کند. مهم ترین مسئله در مدیریت رسانه ای بحران، اعتماد مردم است. اگر مردم به رسانه ملی و مسئولین اعتماد داشته باشند، دیگر به شایعات و روایت های غیررسمی گوش نمی دهند. نمونه موفق آن را می توان در سخنان مقام معظم رهبری و سید حسن نصرالله دید که دشمنان شان نیز به صداقت شان اذعان دارند. مسئولانی که عامل شکل گیری بحران یا تشدید آن هستند نباید اجازه داشته باشند روایت را به نفع خود سانسور کنند یا با تأخیر ارائه دهند. نباید اجازه داد بعضی ها با توجیه «مردم یادشان می رود» از اطلاع رسانی درست فرار کنند. این رفتارها اعتماد عمومی را از بین می برد.

طاهری گفت: به نظر می رسد اگر مجموع عملکرد در حکمرانی اطلاع رسانی را بسنجیم، نمره قابل قبولی نمی گیریم. باید در نحوه مواجهه مدیران با بحران ها، چارچوب مشخصی طراحی شود و اطلاع رسانی سلیقه ای نباشد. ما اکنون به سازوکاری نیاز داریم که مبتنی بر صداقت، سرعت و شفافیت باشد تا مردم بدانند رسانه رسمی، منبع اصلی و قابل اعتماد است.