از حدیث گرایی افراطی تا مسئله مرجعیت قرآن و عقل

سرویس معارف خبرگزاری ایکنا، در هفته ای که گذشت مطالب متنوعی منتشر کرده است که در ادامه مهم ترین آنها را مرور می کنیم. معصومه ریعان: عوام گرایی موجب غلبه مرجعیت قرآن بر روایات در فضای تبلیغ است دوران تفسیر نقلی قرآن اصولاً دوره کوتاه مدتی نبوده و در زمانی بسیار طولانی نزدیک به هزار سال، فهم قرآن تحت اختیار روایات بوده است و اصولاً بسیاری معتقد بودند تنها راه فهم قرآن، روایات است و ظهور اندیشه های اعتزال نو در مصر، هند، ایران، پاکستان و جهان عرب که رنسانسی در دو قرن اخیر در مقابله با این دیرینه فکری بود، در تقابل با افراط‎ گرایی در تفسیر نقلی بوده است اما اینکه چرا مسلمانان در این دوره طولانی، فهم قرآن را از طریق روایات برگزیدند بخشی از آن نیازمند بررسی‎ تاریخ حدیث است. آنچه ما در طول تاریخ روایات می ‎بینیم پدیده تدوین از قرن دوم و تکثیر روایات و سپس فربه شدن متن های روایات و به ‏وجود آمدن کتب روایی اولیه تا کتب رسمی، کتب جامع و کتب دایرة المعارفی در بیش از هزار سال است. در ابتدا متن های کتب روایی ساده، روایات کوتاه و اغلب در حیطه ‎های عملی و اعتقادی است اما با ظهور کتب رسمی حدیثی، متن ها فربه و مضامین روایات گسترده شده است و این ناظر به مطالب عدیده ‎ای است. ظهور جوامع روایی متأخر مانند جامع الاحادیث احمد عبدالجواد در اهل سنت و بحارالانوار در شیعه به فاصله یک قرن، نشان دهنده حضور گسترده روایات در کل تاریخ اندیشه مسلمانان است که حتی در قرن حاضر هم طرفداران بی شماری دارد و کتبی مانند «الجامع فی الاخبار» از محمدعلی شاه عبدالعظیمی، «جامع احادیث شیعه» از آیت اللّه بروجردی، «الحیاة» برادران حکیمی، «میزان الحکمه» آقای ری شهری و ....گواهی از اقبال عالمان مسلمان به روایات تا همین روزها دارد. حجت الاسلام مروجی طبسی: 5 راهبرد امام سجاد(ع) برای گسترش اخلاق و معنویت مقام معظم رهبری در سخنانی تاکید فرمودند که اگر در جامعه ای اخلاق وجود داشته باشد ولی از مواهب مادی محروم باشد بهشت است و برعکس اگر جامعه ای اخلاق نداشته باشد ولو امکانات رفاهی و مادی داشته باشد جهنم است؛ ایشان در بیانیه گام دوم انقلاب هم بر اخلاق و تهذیب نفس تاکید فراوانی دارند و خواستار مقابله و ستیز خردمندانه با مراکز ضداخلاق و معنویت هستند و هشدار جدی در این مورد داده اند. اگر تعریف دقیق تری بخواهیم از اخلاق ارائه دهیم در روایات منعکس است به خصوص روایات امام صادق(ع) که در کافی و منابع معتبر بیان شده است. در روایات امام صادق(ع) از مکارم اخلاق سخن گفته شده و ایشان آن را تعریف کرده اند. مضمون روایات در مورد مکارم اخلاق، گذشت و بخشش کسی است که شما را محروم و به شما بدی کرده است؛ مروت، سخاوت، شجاعت، غیرت، راستگویی و امانتداری و ... هم از مصادیق مکارم اخلاق در روایات ایشان است. بسیاری از فضایل اخلاقی هم بستر اجتماعی دارد و باید با برقراری ارتباط با مردم از این فضایل رونمایی شود. محمد ملکی نهاوندی: فصاحت کلام ائمه(ع) واضح و مستند است در بحث بلاغت صحیفه سجادیه کارهای زیادی انجام شده است ولی تقریبا بحث فصاحت را کنار گذاشته اند در حالی که یکی از ویژگی های این کتاب شریف، فصاحت آن است. آیت الله مرعشی نجفی گفت وگویی با طنطاوی داشتند و ایشان کتاب صحیفه را به وی هدیه داد و او بعد از مطالعه گفته بود؛ رایتها فوق کلام البشر و دون کلام الخالق. فصاحت مقدمه بلاغت است و کسی که فصیح نسیت قطعا کلام بلیغی هم ندارد؛ بلیغ یعنی به کاربردن هنری که بتوان کلام فصیح را بهتر به مخاطب برسانیم. برخی می گویند اهل بیت(ع) فصیح نبودند و به زبان روز سخن می گفتند یا برخی گفته اند از کجا معلوم است که مطالب رسیده از ایشان کلام خود آنان است و شاید فصحا و بلغا کلمات ایشان را نقل به مضمون کرده اند. ما سه زبان عربی داریم؛ زبان فصیح، معاصر و محلی، زبان عربی فصیح زبانی است که زبان و کلمه منطبق با کلام عرب فصیح است. عرب فصیح هم از منظر برخی قریش و بنی تمیم است و یا زبانی که بین همه مشترک بوده و مختص به یک قبیله نبوده است. عربی معاصر آن است که از جهت کلام و لحن منطبق با عربی عرب فصیح است ولی از جهت کلمه تفاوت وجود دارد. حجت الاسلام نجف لکزایی: تبیین ویژگی های کنشگران حکمرانی اسلامی سوره مبارکه مائده طبق قول مشهور به عنوان آخرین سوره بر پیامبر اکرم نازل شده است و با توجه به این موضوع، انتظار می رود که دستورالعمل هایی در این سوره برای ادامه مسیر انبیا، به ویژه حضرت محمد(ص) وجود داشته باشد که در چارچوب حکمرانی مورد بحث قرار می گیرد. اولین مرحله در مباحث حکمرانی، شناخت دقیق مسئله ای است که باید حل شود و سوره مائده به مسئله تشخیص و شیوه حل و ریشه یابی آن توجه زیادی کرده است که یکی از مثال های بارز در این سوره، داستان هابیل و قابیل فرزندان حضرت آدم(ع) است که در این روایت، دو برادر قربانی هایی برای نزدیکی بیشتر به خداوند ارائه می دهند، اما فقط قربانی یکی از آن ها پذیرفته می شود. این وضعیت به مسئله ای منجر می شود که چرا قربانی قابیل پذیرفته نشده است. قابیل و هابیل هر کدام تحلیل و ریشه یابی خاص خود را دارند، ضمن اینکه قابیل با حسادت مسئله را برداشت می کند و نتیجه به اشتباه او موجب ارائه راه حل نادرست می شود، در حالی که هابیل با رویکرد تقوامحور و صحیح به نتیجه مطلوب می رسد و این تفاوت نشان دهنده دو پارادایم حکمرانی متفاوت است: یکی بر پایه خواسته های نفسانی و دیگری بر اساس تقوا و خیرخواهی. عبدالهادی فقهی زاده: حدیث گرایی افراطی موجب حدیث سازی و رواج موهومات شد در اندیشه اسلامی آن هم با قرائت اهل بیت عصمت و طهارت(ع)، قرآن ثقل اکبر و سنت ثقل اصغر است که در سنت، ما با حدیث مواجه هستیم که همان گزارش سنت است. در حدیث مبارکه ثقلین اشاره شده است که پیامبر اکرم(ص) فرمودند «إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی ما إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بهما لَنْ تَضلُّوا أبَداً و إنّهما لَنْ یَفْتَرِقا حَتی یَرِدا عَلَیَّ الحَوْضَ» نقل های متعددی از پیامبر(ص) وجود دارد که از کتاب الله و عترتی نام بردند؛ بنابراین ما این دو را نمی توانیم مخالف یکدیگر برآورد کنیم و بلکه آنها را باید در راستای هم قلمداد کنیم. هر دو گزاره کتاب الله و عترتی در عمل معتبرند اما مسئله بسیار مهم و حائز اهمیت این است که قرآن کریم قطعی الصدور و حدیث ظنی الصدور است و به همین خاطر احتمالات دیگری درباره صدور حدیث می توان مطرح کرد؛ به این معنا که وجود برخی از روایات معیوب، ضعیف و حتی جعلی دور از ذهن نیست. در آثار محدثان یا محققان ممکن است بین روایاتی که بنا به دلایل و شواهدی و بنا به بعضی از قرائن، آثار ضعیف و حتی جعلی در آنها پیدا است یا بین روایات صحیح و ضعیف و احیاناً جعلی فرقی نگذارند و این محل اشکال است اما در هر صورت اصل اساسی، قرآن کریم و روایات صحیح است. روایات صحیح معتبرند زیرا پس از گذشت از فیلترهای سنجش با قرآن کریم و دلالت های عقلی، باید مبنای معرفت دینی و عمل دینی قرار بگیرند اما با این حال این روایات در رتبه دوم قرار می گیرند یعنی اصل و اساس بنیادی قرآن است و حدیث در تبیین قرآن، تأکید آموزه های قرآنی و تفسیر آموزه های قرآنی جایگاه مهمی دارد. برخی در طول تاریخ اسلام عملاً راه اعتدال را پوییدند و در پیش گرفتند؛ یعنی قرآن را اصل دانستند و روایات و احادیث را در مقام تفسیر و تبیین و توسعه دایره آموزه های دینی و شریعت به شرط عدم مخالفت با قرآن و دلالت های عقلی در کنار قرآن به حساب آوردند که ما نیز باید اینگونه نگاه کنیم. سید محمدکاظم شاکر: آیا مرجعیت قرآن ذیل عقل قرار دارد مرجعیت عقل بالاتر از همه است اما متأسفانه در رده های پایین تر قرار گرفته است. وقتی می پرسیم هنگامی که منابع فقه می خواهد درباره اعمال انسان حکم دهد که چه چیزی خوب، بد، واجب و مستحب یا مکروه است چه چیزی مرجع ما است به صورت معمول گفته می شود که کتاب، سنت، اجماع و عقل مرجع است؛ یعنی عقل در اولویت چهارم قرار می گیرد در حالی که اگر بخواهیم با توجه به قرآن و سنت و خود عقل نگاه کنیم عقل اولین مرجع در بحث های دینی است. وقتی درباره اثبات وجود خداوند یا صفات خداوند صحبت می کنیم از عقل استفاده می کنیم. مرجعیت دین در الهی بودن آن است و هنگامی که می خواهیم بحث خداشناسی کنیم طبیعتاً نمی توانیم به قرآن به عنوان یک سخن وحیانی یا به سنت به دلیل سنت و سخن پیامبر(ص) و معصومین(ع) استناد کرد، بلکه حتماً باید به عقل استناد کرد؛ بنابراین مرجعیت اصلی برای عقل است. نمی توان گفت که عقل در جایی خاص دارای مرجعیت دارد و در جاهای دیگر می توان مرجعیت را از او گرفت؛ اگر مرجعیت را از عقل بگیریم و در بحث اثبات وجود خداوند به عقل استناد کنیم؛ این استناد نیز ضعیف و لرزان خواهد بود؛ بنابراین مرجعیت اصلی به حکم عقل، کتاب و سنت؛ با عقل است ولی متأسفانه در جامعه دین داری و دین مداری، مرجعیت عقل به رده آخر رسیده است. حجت الاسلام سیدسجاد ایزدهی: منطق تمدن غربی بی آبرو شده است در جامعه ، علوم انسانی به عنوان ابزار حل مسئله به کمک حل معضلات می رود به خصوص اینکه در هر کشوری مسائل در ذیل هنجارها شکل می گیرد و پاسخ ها هم باید متناسب با آن هنجارها باشد و ما یک هنجار مطلق و واحدی نداریم که مشکلات را حل کند لذا در کلان ترین مسائل هم باید مدل بومی داشته باشیم. با اینکه دموکراسی را اکثر کشورها پذیرفته اند ولی باز هر کشوری باید مدل بومی برای دموکراسی خود تعریف کند تا بر اساس آن به حل مسائل بپردازند. در آزادی و امنیت و ... هم هر کشوری به مدل بومی محتاج است؛ در نظارت و امنیت، برخی کشورها چون ذات استعماری دارند امنیت خود را در سایه استعمار و چپاول دیگران می بینند ولی در حکومت اسلامی ممکن است ما عملیات پیشگیرانه نداشته باشیم و این در حالی است که رژیمی مانند اسرائیل هر خطری در برابر خودش احساس کند از چندسال قبل علیه او اقدام می کند و آن را موجه جلوه می دهد. نظام جمهوری اسلامی عملیات پیش دستانه ندارد ولی پیشگیرانه دارد؛ وقتی داعش اعلام رسمی می کند که با قصد حمله به جمهوری اسلامی در حال حرکت است قبل از اینکه به 40 کیلومتری کشور برسد با آن مقابله می کنیم. گرایش هایی چون اقتصاد و سیاست و فرهنگ نیازمند هنجارهای متناسب با خود است و نظام اسلامی نمی تواند نظریه تولید کند مگر اینکه اصول و سیاست های او مبتنی بر مبانی باشد. حجت الاسلام حسین انصاریان: عشق به امیرالمؤمنین(ع) مزد ایمان و عمل صالح است روایتی از امام صادق(ع) در چهار بخش وجود دارد که اگر انسان به آن دقت کند می یابد که عمل به آن ضامن خیر دنیا، آخرت و سعادت امروز و فردا است. این روایت زمان وسیعی را می طلبد که در این جلسه بخش اول آن را توضیح می دهم. احتمال می دهم این روایت به خط نورانی شهید اول باشد. زندگی شهید اول بسیار پندآموز و عبرت آموز است. سربداران خراسان از وجود ایشان درخواست کردند که چون مردم این محل از فقه اهل بیت (ع) بی خبر هستند ما می خواهیم به فقه عمل کنیم برای ما یک رساله بنویسید. شهید، متن «لمعه» را نوشت که نزدیک به 80 کتاب فقهی است و از طهارت تا صلاه در آن وجود دارد. «شرح لمعه» چند قرن است که از بهترین کتاب های درسی حوزه های با برکت شیعه است. از آیت الله خوانساری نقل شده است که اگر طلبه ای لمعه را پیش ایشان امتحان بدهد و از عهده پختن مسائل آن بربیاید به او اجازه اجتهاد می دهند؛ یعنی فهم لمعه بعد از قرآن، فهم فقه اهل بیت (ع) و راه مستقیم الهی است. مطلبی که برای ما طلبه ها شگفت انگیز است این است که شهید در سن 17 سالگی در حالی که کوله باری از علوم اسلامی را در اختیار داشت به حلّه مسافرت کرد و در آن زمان فخر المحققین فرزند علامه حلی، بزرگ علمای حله بود. حجت الاسلام مجتبی فاضل: 30 طلبه خواهر به ازای هر 10 هزار نفر زن در کشور داریم فصل جدیدی از پذیرش و جذب حوزه های علمیه خواهران رقم می خورد. آنچه در حوزه های علمیه رخ می دهد مرهون تلاش های امام صادق(ع) است که در پی آن بیش از هزار سال این روند تحکیم شده است. امام صادق(ع) روایتی را از پیامبر(ص) می فرمایند که طلب علم فریضه است و خدا کسانی که به دنبال علم می روند را دوست دارد؛ یعنی دنبال علم رفتن واجب محکم و استوار است و بر هر مسلمانی واجب است که به دنبال علم برود. کسی که دنبال علم است از مطهرین است. شروع سال تحصیلی تقارن خوبی با تولد امام صادق(ع) دارد. امیدواریم که ما ادامه دهنده راه ائمه(ع) باشیم. امام صادق(ع) و امام باقر(ع) مدرسه بزرگی ایجاد کردند که می تواند دنیا و عقبای بسیاری از انسان ها را تأمین کند. گفته شده که زکریا رازی توانسته از خرمن مکتب امام صادق(ع) خوشه ای بچیند و این نشان می دهد که این مکتب به حوزه های مختلف از جمله طبیعیات هم توجه داشته است. مرکز حوزه علمیه خواهران نزدیک به سه دهه است که ایجاد شده و چهل سال است که مرکز جامعه الزهرا فعالیت می کند که تاکنون بیش از صد هزار نفر در جامعه الزهرا و کم تر از این تعداد در حوزه های علمیه خواهران حضور داشته و تحصیل کرده اند. انتهای پیام