امام صادق(ع)؛ معمار فقه شیعه و پیشوای مبارزه نرم در عصر خلافت

در سالروز شهادت امام جعفر صادق(ع)، ششمین پیشوای شیعیان، نگاهی نو به سیره علمی و سیاسی آن حضرت می تواند زوایای تازه ای از نقش اهل بیت(ع) را در تحولات فرهنگی و اجتماعی تاریخ اسلام روشن کند. آنچه در این میان اهمیت دارد، بررسی رویکرد ویژه امام صادق(ع) در بهره گیری از فضای سیاسی متلاطم دوران خلافت بنی امیه و بنی عباس برای گسترش معارف دینی و پایه گذاری مکتب فقهی شیعه است؛ رویکردی که در کتاب تازه منتشرشده «پیشوای صادق»، اثر حضرت آیت الله العظمی خامنه ای، از زاویه ای تاریخی تحلیلی مورد واکاوی قرار گرفته است. در یادداشت پیش رو، بر ابعاد گوناگون حیات آن امام همام از منظر حدیث، مبارزه، تربیت شاگردان و تلاش برای تحقق حکومت مطلوب اسلامی پرداخته می شود.

مروری بر حیات علمی و سیاسی امام جعفرصادق(ع)

امام جعفر صادق(ع)، امام ششم شیعیان در هفدهم ربیع الاول سال 83 هجری قمری در مدینه به دنیا آمد. پدرشان، امام محمد باقر(ع) و مادرشان، ام فروه بودند. پیامبر اکرم(ص) سال ها پیش از ولادت آن حضرت، با اشاره به صداقت ایشان، لقب «صادق» را برایشان برگزید.

امامت امام صادق(ع) از سال 114 هجری آغاز شد و این دوران که 34 سال به طول انجامید، با سقوط امویان، ظهور عباسیان و آشفتگی های عقیدتی و سیاسی همزمان بود. دوران امامت امام صادق(ع) به دلیل کشمکش های سیاسی میان دو حکومت، فرصتی طلایی برای گسترش معارف دینی و فعالیت های علمی به دست داد؛ درواقع امام جعفر صادق(ع) در یکی از پرتلاطم ترین ادوار تاریخ اسلام، مسئولیت امامت را بر عهده داشت.

ایشان در این بستر تاریخی، با بهره گیری از شرایط خاص انتقال قدرت، به جای قیام مسلحانه، مسیر گفتمان علمی و تربیت شاگردان را در پیش گرفت. در این راستا، دانشگاهی بزرگ تأسیس کرد که به گفته مورخان، چهار هزار شاگرد در آن به فراگیری علوم دینی و فلسفی می پرداختند. این نهضت علمی، مسیر آینده مذهب شیعه را در غیاب امامان هموار کرد و به گسترش فقه جعفری انجامید. از جمله مشهورترین شاگردان امام می توان به هشام بن حکم، محمد بن مسلم و جابر بن حیان اشاره کرد. ابوحنیفه، از ائمه اهل سنت نیز مدتی از محضر ایشان بهره برد.

در این دوران، امام با بهره گیری از فضای نسبتاً باز سیاسی، به مناظرات علمی و دینی با فرقه های گوناگون پرداخت و به دفاع از آموزه های اصیل اسلامی و مکتب تشیع همت گماشت. بیشترین حجم احادیث شیعی در زمینه های فقهی، عقیدتی و اخلاقی از امام صادق(ع) نقل شده و به همین دلیل، مذهب شیعه به نام «مذهب جعفری» شهرت یافته است.

بررسی سیره مبارزاتی در دوران پرآشوب خلافت

گرچه برخی گمان می کنند امام صادق(ع) از سیاست کناره گیری کرد، اما شواهد تاریخی نشان می دهد که ایشان با هوشمندی، از فرصت های محدود برای افشای چهره واقعی حکومت ها بهره می برد و نمایندگانی به مناطق گوناگون اعزام می کرد. در مقابل تلاش عباسیان برای بهره برداری سیاسی از جایگاه اهل بیت(ع)، امام با قاطعیت مخالفت کرد و هشدار داد که هدف عباسیان کسب قدرت است، نه خدمت به اسلام.

در کنار فعالیت های علمی، روش های مبارزاتی امام نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار بود. مبارزه مخفیانه و تقیه، برخوردهای تند با حکام، حمایت از قیام هایی مانند قیام زید بن علی و محمد نفس زکیه و هشدار نسبت به وابستگی فقها به دستگاه حکومت، از جمله اقدامات سیاسی امام صادق(ع) بود. به گفته منابع تاریخی، منصور دوانیقی، خلیفه عباسی بارها قصد جان امام را داشت که این امر گواه نگرانی حاکمیت از نفوذ فکری اجتماعی ایشان است.

در پاسخ به پرسش هایی درباره قیام نکردن علنی، امام صادق(ع) به نبود یاران وفادار و آماده برای جهاد اشاره می کرد و تأکید داشت که برای قیام، پیروان مؤمن و اهل فداکاری لازم است، نه صرفاً مشتاقان علم.

سرانجام، امام صادق(ع) در 65 سالگی به دستور منصور عباسی، مسموم و در قبرستان بقیع مدینه در جوار قبور سایر امامان شیعه به خاک سپرده شد. سیره علمی و سیاسی ایشان الگویی ماندگار برای جوامع دینی و کنشگران فرهنگی و اجتماعی در طول تاریخ بوده است.

مروری بر فرازهایی از کتاب تازه منتشرشده «پیشوای صادق» اثر رهبر معظم انقلاب اسلامی

کتاب پیشوای صادق، یادداشت های حضرت آیت الله العظمی خامنه ای (مدظله العالی) درباره سیره فرهنگی سیاسی امام صادق(ع) است که به تازگی منتشر شده و در محافل فرهنگی و حوزوی مورد توجه قرار گرفته است.

در دیدگاه رهبر معظم انقلاب، سیره امامان معصوم(ع) به انسانی 250 ساله تشبیه می شود که براساس شرایط زمانی، بهترین شیوه را برای رسیدن به اهداف والای اسلام انتخاب کرده ؛ گاهی با جهاد، گاهی با آتش بس، گاهی با مبارزات سری و گاهی با کار فرهنگی و تبیینی به انجام وظیفه پرداخته است. در این میان، امام صادق(ع) سهم مهم و تأثیرگذاری در تاریخ سیاسی اهل بیت(ع) داشته است. آنچه در دیدگاه آیت الله خامنه ای نسبت به سیره سیاسی آن حضرت مشاهده می شود، تلاش ایشان برای تأسیس حکومت مطلوب ائمه(ع) است.

در این کتاب، با تشریح اهداف امامت و توضیح مبنای انسان 250 ساله، به جایگاه و اقدامات امام صادق(ع) اشاره شده است.

فرازهایی از کتاب:

1 ـ ایجاد زمینه شکل دهی یک تشکیلات از سوی امیرالمؤمنین(ع): در فرازی از کتاب به خطبه ای از امیرالمؤمنین(ع) اشاره می شود که در آن حضرت به مؤمنان پس از خود توصیه می کند تا در برابر بی عدالتی ها و انحصارطلبی ها، با پیوند خدایی به صورت جمعی مقاومت کنند و راه تقیه و نماز را در پیش گیرند: «... باید خویشتن را به طور جمعی به وسیله پیوندی خدایی محافظت کنید... از حق و اهل حق نگذرید؛ زیرا هر آن کس که دیگری را به جای ما انتخاب کند، دنیا را از دست خواهد داد و گنه کار از این جهان رخت برخواهد بست.» (ص 100)

2 ـ اختیار «صفوالمال» و «انفال» در دست امام: در روایتی از امام صادق(ع) آمده است: «ما کسانی هستیم که خدا اطاعت ما را بر مردم لازم کرده است. انفال و صفوالمال در اختیار ماست.» (ص 75)

3 ـ تعریف شیعه در قرن های نخستین: در این بخش از کتاب، شیعه واقعی فقط به محبت اهل بیت(ع) محدود نمی شود، بلکه همراهی فکری و عملی با امام و مشارکت در حرکت های فکری، سیاسی و گاه نظامی نیز شرط اساسی شیعه بودن بیان شده است: «... شیعه بودن شرطی اساسی و حتمی داشت و آن عبارت بود از پیوستگی فکری و عملی با امام... این پیوستگی، همان است که در فرهنگ شیعه «ولایت» نامیده می شود.» (ص 105)

4 ـ معارضه علمی امام صادق(ع) با علمای مخالف: امام صادق(ع) با بیان تفسیر قرآن و فقه اسلامی بر پایه رویکرد شیعی و مستقل از علمای وابسته به حکومت، به گونه ای علمی با ساختار مذهبی خلافت به تقابل برخاست. این تقابل سبب تضعیف مشروعیت دینی خلافت در جامعه شد. (ص 90)

5 ـ استخوان در گلوی منصور عباسی: در کتاب آمده است که امام صادق(ع) با رویکردی حساب شده، مبارزاتی صریح یا پنهانی علیه حکومت های بنی امیه و بنی عباس داشت، چنانکه منصور عباسی آن حضرت را «استخوانی در گلو» توصیف می کرد. در نهایت، امام را با توطئه ای ننگین به شهادت رساند. (پیشگفتار)

6 ـ نمودارهای مهم در زندگی امام صادق(ع): نویسنده در پایان، شش محور اصلی در زندگی امام صادق(ع) را چنین برمی شمارد: تبیین و تبلیغ مسئله امامت، تبلیغ و بیان احکام دین به شیوه فقه شیعی و تفسیر قرآن با بینش شیعی، وجود تشکیلات پنهانی ایدئولوژیک سیاسی، مشارکت غیرمستقیم در جنبش های نظامی علویان و توصیه ها، گفتارها، نامه ها و به ویژه اشعار منسوب به آن حضرت که از روحیه ای مقاوم و شورش گر حکایت دارد.

گفتنی است، کتاب پیشوای صادق یکی از آثار ارزشمند رهبر معظم انقلاب در زمینه شناخت امامان معصوم(ع) از زاویه ای تاریخی سیاسی است که توجه ویژه ای به نقش امام صادق(ع) در تحولات فرهنگی و سیاسی جهان اسلام دارد.

احادیث امام صادق(ع)؛ گنجینه ای از اخلاق، عبادت و حکمت

امام جعفر صادق(ع)، ششمین پیشوای شیعیان، از برجسته ترین شخصیت ها در تبیین معارف اسلامی و بنیان گذار فقه امامیه است. احادیث نقل شده از آن حضرت، گستره ای عظیم از مسائل فردی، اجتماعی، عبادی و اخلاقی را شامل می شود که امروزه نیز راهنمای مؤمنان در زندگی فردی و اجتماعی است. در پایان به دو حدیث گهربار از این امام همام اشاره می کنیم:

امام صادق(ع) می فرماید: «مَنْ ساءَ خُلْقُهُ عَذَّبَ نَفْسَهُ؛ هر کس خوی بد داشته باشد، خود را شکنجه می دهد.» (الکافی، ج 2، ص 25۰)

در بیانات آن حضرت، نیکی به خانواده، آراستگی، حجاب، اهمیت نماز و زکات، پرهیز از غیبت و دروغ، نقش تقوا، ارزش علم آموزی، رعایت حلال و حرام و همچنین فضیلت صله رحم، جایگاهی ویژه دارد.

ایشان در حدیثی دیگر فرمود: «کُونُوا دُعاةَ النّاسِ إلَی الْخَیْرِ بغَیْرِ ألْسِنَتِکُم، لِیَرَوا مِنْکُمُ الإجْتِهَادَ وَالصِّدْقَ وَالْوَرَعَ؛ مردم را از راهی غیر از زبان هایتان به نیکی فرا خوانید؛ بگذارید کوشش، راستگویی و پارسایی شما را ببینند.» (مشکاة الأنوار، ص 3۰)

احادیث امام صادق(ع) نه تنها پایه گذار فقه جعفری است، بلکه در ساخت تمدن اسلامی، تربیت انسان مؤمن و عدالت گستر نیز نقش کلیدی دارد و با گذشت قرن ها، هنوز چراغ راه شیعیان و الگوی معرفتی مسلمانان است. امروز در روزگار غبارآلود بی اخلاقی و آشفتگی ارزش ها، رجوع به این گنجینه نورانی می تواند مسیر هدایت و تعالی را فراسوی جامعه بگشاید.

انتهای پیام