فرار مغزها؛ میدان جدید رقابت روسیه و غرب در آسیای مرکزی

خبرگزاری تسنیم، پنج جمهوری آسیای مرکزی (قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان) از زمان کسب استقلال در سال 1991، با پدیده نگران کننده «فرار مغزها» مواجه شده اند.

برخلاف دوران شوروی که مقصد اصلی نخبگان و دانشجویان این جمهوری ها، مراکز علمی و دانشگاهی روسیه بود، اکنون بخش قابل توجهی از بهترین استعدادهای آن ها راهی دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی در غرب و کشورهای حوزه اقیانوس آرام می شوند.

اگرچه این جریان مهاجرت نخبگان از نظر تعداد، تحت الشعاع موج بسیار بزرگتر مهاجرت کارگران از آسیای مرکزی به روسیه (که حواله های ارسالی آن ها نقش حیاتی در اقتصاد این کشورها دارد) قرار گرفته و کمتر به آن پرداخته شده است، اما تأثیرات بلندمدت آن بر آینده توسعه این کشورها، نگرانی فزاینده ای را در میان دولت های منطقه ایجاد کرده است.

آن ها بیم آن دارند که بدون حضور این نخبگان، روند توسعه کشورهایشان با موانع جدی روبرو شود. گزارش های بانک جهانی و همچنین تحلیل های منتشر شده در روسیه که این پدیده را بخشی از «توطئه غرب» برای دور کردن آسیای مرکزی از مدار نفوذ مسکو معرفی می کنند، بر شدت این نگرانی ها افزوده است.

واکنش کشورهای منطقه و پیشنهاد رقابتی مسکو

هر پنج کشور آسیای مرکزی متعهد به مقابله با این چالش هستند، اما واقعیت این است که میزان سرمایه گذاری آن ها در بخش آموزش و پژوهش به مراتب پایین تر از میانگین جهانی است.

کمبود منابع مالی، توانایی این کشورها (شاید به استثنای قزاقستان که منابع بیشتری دارد و زودتر اقدام کرده) برای حفظ نخبگان و جذب مجدد آنها را به شدت محدود کرده است. در چنین شرایطی، کمک های خارجی برای مهار این روند آغاز شده و کشورهایی مانند بریتانیا با حمایت از اصلاحات در آموزش عالی منطقه، نقش ایفا کرده اند.

مسکو، این کمک های غربی را نه تلاشی برای حل مشکل، بلکه تهدیدی علیه منافع خود تلقی می کند. در واکنش به این وضعیت و به منظور مقابله با نفوذ غرب، برخی محافل در روسیه پیشنهاد تأسیس یک «بنیاد مشترک روسی-آسیای مرکزی» را مطرح کرده اند.

این بنیاد قرار است با ارائه بودجه، زمینه تحصیل دانشجویان و محققان آسیای مرکزی در روسیه را فراهم کند و همزمان با وعده «محدود کردن دوره اقامت» آنها در روسیه، به گسترش مراکز علمی در خود کشورهای منطقه کمک کند تا این افراد پس از اتمام تحصیل به کشورهایشان بازگردند و به توسعه ملی و تحکیم روابط با مسکو یاری رسانند.

با این حال، نفسِ طرح این پیشنهاد، رقابت ژئوپلیتیک در منطقه را تشدید می کند.

ابعاد نگران کننده فرار مغزها

اگرچه مسئله میلیون ها کارگر مهاجر آسیای مرکزی در روسیه همچنان توجه بیشتری را به خود جلب می کند، اما تأثیر بلندمدت مهاجرت تعداد به مراتب کمتر نخبگان و متخصصان بر آینده اقتصادی و ژئوپلیتیکی آسیای مرکزی، بسیار تعیین کننده تر خواهد بود.

آمارهای موجود، هرچند ناقص، ابعاد نگرانی ها را نشان می دهد. حدود 100 هزار دانشجو از کشورهای آسیای مرکزی در حال حاضر در دانشگاه های خارجی تحصیل می کنند که این رقم نسبت به سال 2000 بیش از 60 درصد افزایش یافته است.

نگران کننده تر اینکه تنها حدود یک سوم این دانشجویان قصد دارند پس از اتمام تحصیل به کشورهای خود بازگردند.

آمار دقیقی از تعداد دانشمندان و پژوهشگرانی که منطقه را ترک کرده اند در دست نیست، زیرا دولت ها تمایلی به انتشار آن ندارند، اما حجم مهاجرت به حدی بوده که اکنون هم بانک جهانی و هم اکثر رهبران منطقه از آن با عنوان «فرار مغزها» یاد می کنند و نسبت به آینده ای دشوار در صورت عدم مهار آن هشدار می دهند. دولت تاجیکستان هزینه اقتصادی ناشی از فرار مغزها برای این کشور را بیش از 80 میلیارد دلار برآورد کرده است.

تردیدها درباره پیشنهاد مسکو

پیشنهاد روسیه برای ایجاد بنیاد مشترک با تردیدهای جدی روبروست:

1. کمبود منابع مالی: روسیه به دلیل هزینه های سنگین جنگ اوکراین، خود با محدودیت های بودجه ای مواجه است و توانایی تأمین مالی قابل توجه چنین بنیادی را ندارد (حامیان طرح نیز به لزوم جذب منابع از خارج اذعان دارند).

2. کاهش اعتبار روسیه: وجهه روسیه در آسیای مرکزی به دلیل افزایش بیگانه هراسی نسبت به مهاجران آسیای مرکزی در جامعه روسیه و همچنین سرازیر شدن تعداد زیادی از شهروندان روس (برای فرار از بسیج) به این منطقه، خدشه دار شده است.

3. عدم اعتماد به وعده ها: با توجه به سیاست های پیشین مسکو که مشوق مهاجرت نخبگان به روسیه بوده و همچنین سابقه این کشور در قبال کارگران مهاجر، بعید است وعده مسکو مبنی بر بازگرداندن تضمینی متخصصان پس از دوره محدود، با استقبال و باور کشورهای منطقه آسیای مرکزی مواجه شود.

انتهای پیام/