علم نبود غیر علم عاشقی

حجت الاسلام علی شفیعی؛ نویسنده و پژوهشگر دین به مناسبت روز بزرگداشت شیخ بهایی یادداشتی در صفحه شخصی خود منتشر کرده است که می خوانید؛

شیخ بهایی یکی از معروف ترین علما و دانشمندان ایرانی در دوران صفویه است. او با نام کامل بهاءالدین محمد بن حسین عاملی در سال 953 هجری قمری (1547 میلادی) در بعلبک، لبنان امروزی، به دنیا آمد و در سال 1031 هجری قمری (1622 میلادی) در اصفهان درگذشت.

شیخ بهایی در علوم مختلفی چون فقه، حدیث، فلسفه، ریاضیات، نجوم، و مهندسی سرآمد بود. او به ویژه در زمینه معماری و مهندسی شهرسازی شهر اصفهان نقش مهمی ایفا کرد. از او به عنوان معمار مسجد شاه (مسجد امام) و طرح ریزی میدان نقش جهان یاد می شود. همچنین تقسیم بندی آب زاینده رود بر اساس طرح او هنوز هم کاربرد دارد.

شیخ بهایی فقیهی عارف، فیلسوفی محدِّث، و معماری شاعر و... بود. تجمیع این دانش ها در وی از او انسانی ساخته بود که بتواند واقعیت های پیرامونی اش را به خوبی درک کند و در پذیرش آن واقعیت های عصری راه عقلانیت را در پیش بگیرد. تجربه های علمی وی در ساحت های مختلف علوم، او را به فراست بدان جا رسانده بود که نه علم تفسیر وی را سیراب کند و نه علم فقه، نه علم حدیث و نه فلسفه و... آنچه این فقیه عاشق را فرجام و سرانجام بود؛ «عشق» بود و دیگر هیچ.

از آثار معروف شیخ بهایی می توان به «الحبل المتین فی احکام الدین»، «جامع عباسی»، «دیوان شعر»، «کشکول»، و «اسرار البلاغه»، «الاربعون حدیثاً» و... اشاره کرد. شیخ بهایی جایگاه ویژه ای در تاریخ علمی و فرهنگی ایران دارد و آثار او همچنان مورد توجه پژوهشگران و علاقه مندان قرار دارد. او به دلیل توانایی های فراوانش در زمینه های مختلف، شخصیتی همه جانبه و برجسته در تاریخ ایران به حساب می آید.

«جامع عباسی» یکی از مهم ترین آثار شیخ بهایی است که در زمینه فقه اسلامی و به زبان فارسی نوشته شده است. این کتاب را برخی اولین متن کامل رساله فقهی به زبان فارسی دانسته اند که هم چنان به عنوان یک اثر فقهی معتبر در مذهب شیعه دوازده امامی شناخته می شود. جامع عباسی به درخواست شاه عباس صفوی، که از حامیان مهم شیخ بهایی بود، تألیف شد و به همین دلیل نام آن «جامع عباسی» است که این نکته را شیخ در ابتدای این اثر توضیح داده است.

کتاب جامع عباسی به دلیل سادگی و روانی زبانش، مورد توجه گسترده علما و طلاب علوم دینی قرار گرفته و به عنوان یکی از متون مرجع در زمینه فقه شیعه در حوزه های علمیه تدریس می شود. این کتاب شامل مباحث فقهی مانند عبادات، معاملات، و سایر احکام شریعت اسلامی است و تلاش می کند تا مسائل فقهی را به زبانی ساده و قابل درک برای مخاطبان غیر متخصص ارائه دهد.

جامع عباسی همچنین به دلیل جایگاه نویسنده اش، یعنی شیخ بهایی، که نه تنها یک فقیه، بلکه یک متفکر و دانشمند برجسته در زمینه های مختلف علمی و فرهنگی بود، اهمیت ویژه ای دارد و و دارای آراء بعضاً متفاوت با فقیهان است که اصحاب اندیشه دعوت به ملاحظه آن می شوند.

ذکر این نکته لازم است که شیخ بهایی حتماً بخش مهمی از این توفیقات را مدیون همسر عالمه و فاضله خویش است. هم او که صاحب مستدرک الوسائل درباره اش می گوید: شیخ بهایی زنی دانشمند داشت که عالم و محدث و فقیه و دختر زین الدین علی، معروف به منشار عاملی بود. وی در جای دیگر آورده است: زنان نزد او درس می خواندند. پدرش، زین الدین علی منشار، از دانشمندان معاصر شاه طهماسب بود و کتاب های بسیاری داشت که از هند آورده بود و گویند نزدیک چهارهزار کتاب بود. بیشتر زندگی خود را در هند گذرانده و، چون مُرد، دخترش که زن شیخ بهایی بود، وارث او شد. زیرا جز یک دختر نداشت و این کتاب ها از جمله کتبی بود که شیخ بهایی وقف کرد و چون شیخ بهایی مُرد، بیشتر این کتاب ها نایاب شد؛ زیرا متولی در نگهداری آنها نکوشید.

نام برخی از استادان بهاءالدین محمد از این قرار است:

1. فقه و اصول، تفسیر، حدیث و ادبیات عرب را نزد پدرش شیخ عزالدین حسین عاملی خواند.

2. منطق و کلام و معانی و بیان و ادبیات عرب را نزد نجم ابن شهاب، معروف به عبدالله بهابادی، مؤلف مشهور حاشیه بر تهذیب منطق معروف به حاشیه ملا عبدالله.

3. ریاضی، کلام و فلسفه را از مولانا افضل قاینی فرا گرفت.

4. طب را از حکیم عماد الدین محمود، طبیب ویژه شاه طهماسب و مشهورترین پزشک ایران در آن دوره آموخت.

5. صحیح بخاری را نزد ابی الطیف مقدسی فرا گرفت.

6. همچنین نقل است نزد ملا محمد باقر یزدی مؤلف کتاب مطالع الانوار که از ریاضی دانان عصر خود بوده نیز درس خوانده است.

تعداد کثیری از علمای نامی قرن یازدهم نزد وی تحصیل کرده اند. یکی از محققان معاصر33 تن از شاگردان او را نام برده است که در این جا به مشهورترین آنها اشاره می کنیم:

1. صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازی، معروف به ملاصدرا، فیلسوف بنیان گذار حکمت متعالیه، متوفی به سال 1050 ق.

2. محسن فیض کاشانی، متوفی 1091 ق.

3. سید رفیع الدین محمد حسینی طباطبایی نائینی، متوفی 1099 ق.

4. مراد تفرشی

5. محمد تقی مجلسی، معروف به مجلسی اول، متوفی 1070 ق.

6. محمدباقر سبزواری، معروف به محقق سبزواری، شیخ الاسلام اصفهان، وفات 1090 ق.

7. نظام الدین احمد گیلانی

شیخ بهایی در عرصه ادبیات فارسی و عربی نیز سبک و سیاق خاص خود را دارد و لذا مورد توجه اصحاب نظر بوده است حسن ختام این نوشته را بخشی از یک مثنوی بلندش قرار می دهم که مطلع این یادداشت نیز بود.

علْم رسمی سر به سر قیل است و قال / نه از او کیفیتی حاصل، نه حال

طبع را افسردگی بخشد مدام / مولوی باور ندارد این کلام

وه! چه خوش می گفت در راه حجاز / آن عرب، شعری به آهنگ حجاز

کُلُّ مَنْ لَمْ یَعْشقِ الْوَجْهَ الْحَسَن / قَرِّب الْجُلَّ اِلَیْهِ وَ الرَّسَن

یعنی آن کس را که نبْوَد عشق یار / بهر او پالان و افساری بیار

گر کسی گوید که از عمرت همین / هفت روزی مانده، وان گردد یقین

تو در این یک هفته، مشغول کدام / علم خواهی گشت، ای مرد تمام؟

فلسفه یا نحو یا طب یا نجوم / هندسه یا رمل یا اعداد شوم

علم نبود غیر علم عاشقی / مابقی تلبیس ابلیس شقی

علم فقه و علم تفسیر و حدیث / هست از تلبیس ابلیس خبیث

زان نگردد بر تو هرگز کشف راز / گر بود شاگرد تو صد فخر راز

انتهای پیام