سلامت خانواده در گرو بازتعریف متوازن نقش پدران در کنار مادران

به گزارش خبرنگار ایکنا؛ دومین فصل از سلسله نشست های علمی «رابطه پدر دختری در آئینه علم و دین» از سوی کارگروه علمی مطالعات خانواده پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم(ع)، با همکاری انجمن روانشناسی اسلامی و سایر مراکز علمی و فرهنگی برگزار می شود.

نشستی دیگر از این فصل به موضوع «آسیب شناسی عدم ایفای نقش پدری در خانواده» اختصاص داشت که سمیه حاجی اسماعیلی،  عضو هیئت علمی گروه علوم اجتماعی پژوهشکده زن و خانواده و مدیر گروه مطالعات زنان جامعة الزهرا(س) در این زمینه به سخنرانی پرداخت که در فضای اسکای روم منتشر شد. مشروح این متن را در ادامه می خوانید.

از منظر جامعه شناختی، خانواده در دهه های اخیر تحولات بنیادینی را تجربه کرده و در سطح جهانی دستخوش تغییرات گسترده ای شده است. این تغییرات تنها به ساختار خانواده محدود نبوده، بلکه کارکرد ها و نقش های خانوادگی، از جمله نقش پدری را نیز تحت تأثیر قرار داده است. جامعه از خانواده های گسترده به سمت خانواده های هسته ای حرکت کرده است. در گذشته، نسل های مختلف خانواده در کنار هم زندگی می کردند، اما با صنعتی شدن جوامع، ساختار خانواده به شکل هسته ای تغییر یافت. این تحول با افزایش آمار طلاق و رشد خانواده های تک والد همراه بوده است. در بسیاری از کشورها، نرخ طلاق افزایش یافته و تعداد خانواده های تک والد، که عمدتاً با سرپرستی مادر هستند، رو به رشد است. در این میان، حضور پدر در زندگی فرزندان کمرنگ شده است.

از سوی دیگر، اشتغال زنان تغییراتی در نقش های جنسیتی ایجاد کرده است. امروزه نقش مادران فقط به نقش خانه داری محدود نمی شود و پدران نیز دیگر صرفاً نان آور خانواده نیستند؛ از آنها انتظار می رود در مراقبت و تربیت فرزندان مشارکت فعال داشته باشند. همچنین، ظهور رسانه های اجتماعی سبک زندگی را دگرگون کرده و ارتباطات چهره به چهره کاهش یافته است. این تغییرات بر نقش عاطفی و تربیتی والدین، به ویژه پدران، تأثیر گذاشته است. فشار های اقتصادی نیز به این مسئله دامن زده است. بسیاری از مردان به دلیل اشتغال چندشیفتی یا مهاجرت های شغلی، فرصت کمتری برای حضور مؤثر در خانواده دارند و حتی در صورت حضور فیزیکی، ممکن است نتوانند نقش تربیتی خود را به خوبی ایفا کند.

یکی از چالش های اساسی امروز، ابهام در هویت پدری است. با از بین رفتن نقش های سنتی، الگو های جایگزین و آموزش های لازم برای پدران ارائه نشده است. در بسیاری از جوامع، مهارت های پیش از ازدواج عمدتاً به زنان آموزش داده می شود، در حالی که مردان بدون آمادگی کافی وارد زندگی خانوادگی می شوند. این مسئله به بروز مشکلات متعددی منجر شده است. تضاد بین انتظارات فرهنگی و واقعیت های زندگی نیز چالش دیگری است. در برخی جوامع، هنوز از پدران انتظار می رود که قاطع و اقتدارگر باشند و نقش اصلی را در تأمین مالی خانواده ایفا کنند، اما در عین حال، فشار های اجتماعی برای مشارکت عاطفی و تربیتی آنها افزایش یافته است. این تناقض باعث سردرگمی رفتاری و روانی در پدران شده است.

در کشور های غربی، گفتمان جدیدی در حال شکل گیری است که بر «پدری مشارکتی» تأکید دارد. کتاب «آشوب جهانی عشق» در مقاله ای با عنوان «پدران و پدری» به این موضوع پرداخته است. در این مقاله اشاره شده که نقش پدران از «تأمین کننده مالی صرف» به «مشارکت کننده فعال در تربیت و مراقبت از فرزندان» تغییر کرده است. از جمله سیاست های حمایتی در این زمینه، مرخصی زایمان پدران است که با هدف تقویت پیوند عاطفی پدر و فرزند در روز های اولیه تولد طراحی شده است. پژوهش ها نشان می دهد این مشارکت اولیه، تأثیر بلندمدتی بر استمرار نقش پدری دارد.

پدران امروز با چالش هایی مانند بیکاری، فشار های اقتصادی، مهاجرت، استرس و افسردگی مواجه هستند که می تواند عملکرد آنها را تحت تأثیر قرار دهد. این مسائل نیازمند بررسی عمیق تر و ارائه راهکار های مناسب است. از منظر جامعه شناختی، خانواده در دهه های اخیر تحولات بنیادینی را تجربه کرده و در سطح جهانی دستخوش تغییرات گسترده ای شده است. این تغییرات فقط به ساختار خانواده محدود نبوده، بلکه کارکرد ها و نقش های خانوادگی، از جمله نقش پدری را نیز تحت تأثیر قرار داده است. ایده اصلی مقاله این است که نقش پدری، نقشی پیچیده است و برای ایفای درست آن، به حمایت های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نیاز دارد.

نویسندگان مقاله از زاویه ای متفاوت به موضوع نگاه می کنند و معتقدند پدران باید در مراقبت از فرزندان نقش فعال تری داشته باشند. این دیدگاه ممکن است با نگرش های رایج در جامعه ما تفاوت داشته باشد. حتی برخی در ایران به این رویکرد انتقاد دارند و می پرسند چرا پدری به سمت نقش مراقبتی رفته است، در حالی که نقش پدری فراتر از مراقبت صرف است.

تحولات خانواده در سطح جهانی و ایران

خانواده های ایرانی نیز مانند بسیاری از جوامع دیگر، دستخوش تحولات ساختاری، کارکردی و ارزشی شده اند. از نظر ساختاری، خانواده ها کوچک تر شده اند و نقش سنتی پدربزرگ ها و مادربزرگ ها در انتقال ارزش ها کمرنگ شده است. همچنین، تعداد خانواده های تک والد در ایران در حال افزایش است. عوامل دیگری مانند طلاق، مهاجرت و ... نیز بر این روند تأثیر گذاشته اند؛ برای مثال، بسیاری از پدران به دلیل مشاغل صنعتی در شهر هایی مانند عسلویه، دور از خانواده زندگی می کنند و این مسئله چالش هایی را ایجاد کرده است.

از نظر کارکردی، نقش اقتصادی پدران دیگر محدود به تأمین معاش نیست و انتظارات از آنها در زمینه تربیت و مراقبت از فرزندان نیز تغییر کرده است. علاوه بر این، اقتدار سنتی پدران کاهش یافته است. در کتاب «زوال پدرسالاری» اثر محمدامین قانعی راد، توضیح داده شده که در گذشته، دسترسی انحصاری مردان به منابع اطلاعاتی و اقتصادی، پایه های پدرسالاری را تقویت می کرد، اما امروزه با افزایش آگاهی زنان، حضور گسترده تر آنها در بازار کار و گسترش شبکه های اجتماعی، این اقتدار سنتی کمرنگ شده است. در چنین شرایطی، اگر پدران نتوانند با این تحولات کنار بیایند و به سمت روابط مبتنی بر گفت و گو و تعامل حرکت نکنند، ممکن است به حاشیه رانده شوند.

در ایران نیز تحولات ارزشی رخ داده است، از جمله تغییر نگرش ها نسبت به نقش های جنسیتی و پذیرش سبک های زندگی جدید. برای مثال، الگوی پدری در غرب که بر مشارکت فعال در مراقبت از فرزندان تأکید دارد، بر ذهنیت برخی افراد تأثیر گذاشته است. اما در آموزه های دینی، نقش پدر بسیار فراتر از مراقبت صرف است و بیشتر بر مسئولیت های تربیتی تأکید می شود. با این حال، امروزه شاهد انتظارات متفاوتی از پدران هستیم.

شکاف نسلی و کاهش ارتباط

یکی از پیامد های این تحولات، افزایش شکاف نسلی بین پدران و فرزندان است. در بسیاری از خانواده های شهری، به ویژه در طبقه متوسط، پدران بخش عمده ای از روز را خارج از خانه سپری می کنند و زمان کمی برای گفت و گو با فرزندان دارند. پژوهش ها نشان می دهند که میانگین زمان گفت وگوی روزانه پدران با فرزندان گاه به کمتر از 15 دقیقه می رسد. حتی در برخی موارد، پدران هنگام خروج از خانه و بازگشت به آن، فرزندانشان در خواب هستند و عملاً فرصتی برای ارتباط وجود ندارد.

تأثیر حمایت های اجتماعی بر نقش پدران

برای تسهیل مشارکت مردان در امور خانواده، وجود حمایت های اجتماعی ضروری است. در ایران پس از انقلاب اسلامی، تحولات گسترده ای در عرصه های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی رخ داد که متأسفانه به حاشیه رفتن نقش پدران را در پی داشت. در حالی که امروزه بر اهمیت نقش پدران در مراقبت از فرزندان تأکید می شود، پس از انقلاب توجه اصلی به نقش مادران معطوف شد. درواقع یکی از پیامد های انقلاب اسلامی، توجه ویژه به نقش مادران در تربیت نسل جدید بود. این رویکرد با هدف تقویت هویت اسلامی و فرهنگی شکل گرفت و مسئولیت پرورش دینی و اخلاقی کودکان عمدتاً به مادران سپرده شد. در این دوره، ادبیاتی شکل گرفت که بر محوریت مادر در تربیت فرزند تأکید داشت، از جمله مفاهیمی مانند «مادران تمدن ساز» یا «دامن مادر به عنوان بستر تعالی». اگرچه این نگاه در تقویت ارزش های اسلامی مؤثر بود، اما به طور ناخواسته به غفلت از نقش تربیتی پدران انجامید.

این تمرکز یکجانبه بر نقش مادران، همراه با تداوم نگرش سنتی که زن را مسئول اصلی امور خانه و فرزندپروری می دانست، منجر به چند مشکل اساسی شد؛ از جمله مسئولیت سنگین اقتصادی بر دوش پدران، آنها را از ایفای نقش تربیتی بازداشت؛ نقش پدر در تربیت فرزندان (به ویژه دختران) به حاشیه رفت و سوءبرداشت از آموزه های دینی انجام شد، در حالی که قرآن کریم در آیه «قُوا أَنفُسَکُمْ وَأَهْلِیکُمْ نَارًا» مسئولیت تربیت را بر عهده پدران گذاشته است.

این عدم توازن در تقسیم نقش های تربیتی پیامد های ناگواری چون اختلال در نقش پذیری صحیح اعضای خانواده، فرسایش روابط خانوادگی، افزایش اختلافات و نابسامانی های خانوادگی و شکل گیری شکاف نسلی بین پدران و فرزندان داشته است.

برای درک صحیح نقش پدر، باید آن را در «هندسه خانواده» مورد بررسی قرار داد. این استعاره بیانگر ساختار منظم و روابط متقابل اعضای خانواده، جایگاه هر عضو به عنوان ضلع حیاتی این هندسه، نقش پدر به عنوان یکی از اضلاع بنیادین در ایجاد تعادل و ثبات خانواده و اهمیت هماهنگی بین تمام عناصر (قدرت، نقش ها، احساسات) برای عملکرد سالم نظام خانواده است. هرگونه اختلال در جایگاه یا عملکرد یکی از اعضا، به ویژه پدر، می تواند کل این نظام را با چالش مواجه کند. بنابراین، بازتعریف متوازن نقش پدران در کنار مادران، برای سلامت خانواده ضروری است.

تأثیر پدر بر دختران

پدر نخستین مرد مهم در زندگی دختر است که تصور دختر از جنس مرد را شکل می دهد، بر خودپنداره و هویت زنانه دختر تأثیر می گذارد و بر امنیت روانی و انتخاب های آینده دختر اثرگذار است. بنابراین باید به این نقش مهم و اثرگذار توجه کرد.

انتهای پیام