یادداشت|ابتلائات؛ آزمونی برای سنجش میزان صبر و عیار انسان

خبرگزاری تسنیم، سید محمود جوادیف پژوهشگر، در یادداشتی با عنوان «ابتلائات؛ آزمونی برای سنجش میزانِ صبر و عیار انسان» به بررسی مفهوم ابتلا و صبر در اسلام و انواع آن پرداخت. یادداشت این پژوهشگر را که برای انتشار در اختیار خبرگزاری تسنیم قرار گرفته، به این شرح است:

زندگی انسان همواره با سختی ها، آزمایش ها و ابتلائات همراه است. در آموزه های دینی، این سختی ها نه تنها به عنوان مشکلاتی ناگوار بلکه به عنوان فرصت هایی برای رشد و تکامل معرفی شده اند. قرآن کریم، روایات و احادیث اسلامی به این مسئله پرداخته و صبر را به عنوان یکی از ارزش های برتر انسانی معرفی کرده است. این مقاله به بررسی مفهوم کلی ابتلائات در زندگی انسان پرداخته و با اشاره به برخی نمونه های بارز آن، اهمیت و تأثیر این مسئله در دنیا و آخرت انسان را بررسی خواهد کرد.

مفهوم ابتلاء در زندگی انسان

هیچ کس نمی داند خداوند چگونه و به وسیله چه چیزی او را در این دنیا امتحان خواهد کرد، یکی در مالَش و یکی دیگر در سلامتیِ جسمش و دیگری در فرزندانش امتحان می شود و ما نمی دانیم کدام گزینه برای ما در نظر گرفته شده است. با این حال باید این حقیقت را مد نظر قرار دهیم که خداوند به هیچ کس وعده آسایش در این دنیا نداده و فرموده است: «لَقَد خَلَقنَا الإِنسان َ فِی کَبَدٍ »؛ حقّا که ما انسان را در تعب و رنج و سختی آفریدیم (سوره بلد 4)، پس اجازه دهیم خداوند ما را با هر گزینه ای که خود صلاح می داند و می داند که ما ظرفیت تحمل آن را داریم، مارا در تقدیر خود بیازماید و از او بخواهیم به ما توفیق دهد که در این ابتلائات سربلند بیرون بیاییم زیرا او به ما بشارت داده است که: «وَبَشِّرِ الْمُخْبتِینَ * الَّذینَ إِذَا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَالصَّابرِینَ عَلَیٰ مَا أَصَابَهُمْ»؛ و فرمانبرداران فروتن را [به لطف و رحمت خدا] مژده ده؛ همانان که وقتی خدا یاد شود، دل هایشان می هراسد، و بر آنچه [از بلا و حادثه] به آنان می رسد، شکیبایند (سوره حج 34 و 35).

پس باید همواره به رحمت و لطف پروردگار ایمان داشته باشیم چراکه خداوند متعال می فرماید: «فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا، إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا»؛ بنابراین به طور قطع همراه با هر دشواری، آسانی است، [آری] قطعاً همراه با هر دشواری، آسانی است [بلکه همراه یک سختی دو آسانی است] (سوره انشراح 5 و 6).

ابتلاء به معنای آزمون و امتحان الهی است که در زندگی همه انسان ها رخ می دهد. این آزمون ها ممکن است به شکل مشکلات اقتصادی، بیماری، از دست دادن عزیزان، یا سختی های دیگر ظاهر شوند. قرآن کریم بر این نکته تأکید دارد که دنیا محل آزمایش است: «أَحَسِبَ النَّاسُ أَن یُتْرَکُوا أَن یَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا یُفْتَنُونَ»؛ آیا مردم گمان کرده اند همین که گفتند ایمان آوردیم، رها می شوند و مورد آزمون قرار نمی گیرند؟(سوره عنکبوت 2). این آیه نشان می دهد که ابتلائات بخشی از مسیر تکامل انسان است و هدف از آن پالایش روحی و معنوی انسان هاست. صبر در برابر این آزمایش ها، از مهم ترین راه های کسب رضایت الهی است.

مفهوم صبر در اسلام

صبر در اسلام به معنای پایداری، استقامت و شکیبایی در برابر مشکلات و دشواری هاست. قرآن کریم در آیات متعددی بر اهمیت صبر هنگام بروز ابتلائات مختلف تأکید کرده است، از جمله: «وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بشَیْءٍ مِّنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابرِینَ» ما شما را با چیزی از ترس، گرسنگی، کاهش مال، جان ها و ثمرات می آزماییم؛ و بشارت بده به صابران (سوره بقره 155). البته هر پیشامدی که برای انسان رخ می دهد به طور یقین تکلیفی در مقابل آن دارد؛ و در پسِ هر تکلیفی، تکاملی موجود است. و همچنین همراه هر ترکِ تکلیفی، سقوطی نیز به همراه خواهد بود.

بنابراین، امتحان الهی چیزی نیست جز سنّت های الهی حاکم بر عالم، و وظیفه انسان در مواجهه با آنها هم سویی با نظام خلقت است. و مسیر نظام خلقت و سنن الهی به سوی خداوند متعال است. و نحوه هم سویی با سنن الهی و نظام خلقت را دین تعلیم می دهد. و غرض از امتحان الهی چیزی نیست جز رساندن انسان ها به غایت مطلوبشان. در چنین سیری است که انسان از هرگونه شرکی می رهد و جز دست خدا هیچ دستی را در کار عالم مشاهده نمی کند؛ لذا فرشته خو گشته لایق درک خطابات خلفای الهی می شود.

صبر مقوله ای ارزشمند و بسیار حائز اهمیت است که خداوند پیامبر خودرا به صبر توصیه می کند: «وَاصْبرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ فَإِنَّکَ بأَعْیُنِنَا»؛ و در برابر دستور پروردگارت شکیبایی پیشه کن که تو خود در حمایت مایی (سوره طور 48)، و با این آیه: «إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابرِینَ «؛ خدا با صابران است (سوره بقره 153)، به صبرپیشگان قوت قلب می دهد تا بار سنگین سختی ها را از آنها بکاهد.

می توان اینگونه گفت که عیار ایمان ما مشخص نمی شود مگر اینکه صبر ما محک بخورد و خداوند ما را با ابتلائات مختلف بیازماید؛ لذا بی جا نیست اگر بگوییم ورود ما به بهشت میسر نخواهد شد مگر با قبولی در آزمون های سختِ ابتلائات دنیوی.

انواع صبر از منظر قرآن

«ابتلاء» در روایات و فرمایشات معصومین علیهم السلام

خدای متعال خیر حقیقی بنده اش را می خواهد نه خیری را که ما آن را خیر توهّم کرده ایم. «عَسی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ عَسی أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُون»؛ چه بسا چیزی را خوش نداشته باشید، حال آن که خیرِ شما در آن است؛ و چه بسا چیزی را دوست داشته باشید، حال آنکه شرِّ شما در آن است؛ در حالی که خدا می داند، و شما نمی دانید(سوره بقره 216 ).

رسول خدا در باب ابتلاء حدیثی قابل تأمل دارد که می فرماید: «إنَّ اللّه َ عز و جل إذا أحَبَّ قَوماً اِبتَلاهُم، فَمَن صَبَرَ فَلَهُ الصَّبرُ، ومَن جَزعَ فَلَهُ الجَزَعُ»؛ خداوند عزوجل هرگاه مردمی را دوست بدارد، مبتلایشان می کند. پس هرکه صبر کند، بهره اش صبر است و هرکه بی تابی کند، بهره اش بی تابی است (مسند ابن حنبل: 9/159/23684 وص161/23695 وص163/23702،شُعب الإیمان: 7/145/9784 کلّها عن محمود بن لبید، کنز العمّال: 3 / 325 / 6776).

امام باقر علیه السلام فرمودند: «همانا خدا هر که را دوست بدارد او را به شدّت در بلا می پیچد و بلا را به شدّت بر او می بارد. پس چون بنده، خدا را بخواند، می گوید: لبّیک بنده من! اگر بخواهم در برآوردن خواسته ات عجله کنم بر آن قدرت دارم و اگر بخواهم، آن را برایت ذخیره می کنم؛ پس چیزی برایت ذخیره نمی کنم مگر اینکه برای تو خیر است.»، (الکافی، ج2، ص253 ).

البته باید توجّه داشت که منظور از این بلایا، بلایای غیر اختیاری است نه بلایایی که خود شخص با سوء اختیار خویش بر سر خود می آورد. لذا در کنار این احادیث، احادیث دیگری نیز وجود دارند، که برخی بلاها را نتیجه طبیعی عملکرد مردم می دانند؛ کما اینکه خداوند متعال فرمود: « ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بما کَسَبَتْ أَیْدی النَّاسِ لِیُذیقَهُمْ بَعْضَ الَّذی عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ»؛ فساد و تباهی، در خشکی و دریا ظاهر گشت بخاطر دستاورد مردمان؛ تا خدا بچشاند به ایشان، نتیجه بعضی از اعمالشان را، شاید که بازگردند (سوره روم 41).

امیرالمؤمنین، حضرت علی علیه السّلام فرمودند: «إِنَّ الْبَلَاءَ لِلظَّالِمِ أَدَبٌ وَ لِلْمُؤْمِنِ امْتِحَانٌ وَ لِلْأَنْبیَاءِ دَرَجَةٌ وَ لِلْأَوْلِیَاءِ کَرَامَة؛ بلا و گرفتاری برای ستمگر ادب است، و برای مؤمن امتحان، و برای پیامبران درجه و برای اولیاء کرامت می باشد.»، (بحار الأنوار ، ج 64 ،ص235).

یعنی خداوند متعال با مصائب و بلایا ستمگران را مجازات می کند تا شاید ادب شوند و از ظلم خود باز گردند. مؤمنان را گرفتار بلایا می کند تا امتحانشان نماید؛ و امتحان نیز برای شکوفا ساختن استعدادهای الهی است. امّا انبیاء که ظلمی ندارند و استعدادات الهی آنها نیز شکوفاست، به سبب بلایا، اوصاف کمال موجودشان قوی تر و شدیدتر می گردد؛ لذا بلا برای آن بزرگواران موجب ارتقاء درجه است. بر همین اساس بود که خداوند متعال حضرت ابراهیم را در انواع سختی ها قرار داد تا به مقام امامت نائل گردد. «وَ إِذ ابْتَلی إِبْراهیمَ رَبُّهُ بکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً»؛ و (به خاطر آورید) هنگامی را که خداوند، ابراهیم را با امور گوناگونی آزمود. و او به خوبی از عهده این آزمایش ها برآمد. خداوند به او فرمود: من تو را امام و پیشوای مردم قرار دادم (سوره بقره 124). امّا برای اولیاء الهی، بلا و گرفتاری نشان بزرگواری آنهاست؛ یعنی موجب می شود که بزرگواری آنها ظهور خارجی یابد و مردم، عظمت روحی آنها را در بلایا مشاهده نمایند؛ یا گرفتاری در بلایای عظیم نشان می دهد که آنها مورد توجّه خاصّ خدا هستند؛ چرا که در پیشگاه خداوند متعال هر که مقرّب تر است، جام بلا بیشترش می دهند.

انواع ابتلائات

ابتلائات تنها شامل بعد فردی و زندگی شخصی و خانوادگی انسان نمی شود بلکه در همه ابعاد زندگی از قبیل بُعد اجتماعی، سیاسی، نظامی، مالی و دیگر ابعاد پنهان زندگی صورت می گیرد تا انسان را به تکاملِ مورد نظر برساند و با صبر پیشه کردن و پالایش روحی و معنوی، رضایت الهی را کسب نماید.

ابتلائات جسمانی: بدن انسان از جمله مواردی است که خداوند آن را مورد ابتلای صاحبش قرار می دهد تا صبر اورا بسنجد و نیز با آسیب رسیدن به بدن، اسباب کفاره برخی گناهان مومن فراهم گردد. روایات متعددی در باب ابتلائات جسمانی وجود دارد که در ادامه برخی از آنها را مورد بررسی قرار می دهیم.

یونس ابن یعقوب از امام صادق(ع) نقل کرده است که: (در خصوص مومنان) هر بدنی که چهل روز آسیبی به آن وارد نشود، ملعون است و دور از رحمت خداوند، گفتم: واقعاً ملعون است!؟ فرمود: بله. گفتم: واقعاً!؟ باز فرمود: بله. پس چون امام(ع) سنگینی مطلب برای من را مشاهده کرد، فرمود: ای یونس! از جمله بلا و آسیب به بدن، همین خراش پوست و ضربه خوردن و لغزیدن و یک سختی و خطا کردن و پاره شدن بند کفش و چشم درد و مانند اینها است (نه لزوماً مصیبت های بزرگ). مومن نزد خداوند با فضیلت تر وگرامی تر از آن است که بگذارد چهل روز بر او بگذرد و گناهان او را پاک ننماید؛ و لو به یک غم پنهان در دل، که او نفهمد این غم از کجا حاصل شده است. به خدا قسم، وقتی یکی از شما سکه های درهم را در کف دست وزن می کند و متوجه نقصان آن شده و غصه دار می شود، سپس دوباره وزن می کند و متوجه می شود که وزنش درست بوده، همین غصه کوتاه و گذرا، موجب آمرزش برخی از گناهان اوست، (بحارالانور ، ج 76، ص 354).

- در مورد گرفتار شدن مومنین به ابتلائات و بیماری ها در منابع روایی شیعه دلایل متعددی مطرح گردیده است؛ که در اینجا به دو مورد اشاره می کنیم:

الف: کفّاره گناهان و پاکی مومنان از گناهان؛ از پیامبر اکرم(ص) روایت است که فرمود: «خداوند سوگند یاد کرده که هر گاه بخواهد بنده ای را از دنیا ببرد در حالیکه او را بیامرزد، و گناهانش را بریزد، در اینصورت یا بیمارش می کند و یا روزیش را کم می نماید و یا او را به ترسی مبتلا می سازد؛ و اگر گناهی باقی بماند، مرگ را بر او سخت می گرداند، تا گناهانش پاک گردد و با پاکی او را به بهشت داخل نماید»(ارشاد القلوب، ترجمه سلگی، ج 1ص 473 ).

ب: ارتقاء مقام و درجه مؤمنین؛ اگر مومنی اهل گناه نبوده باشد در اینصورت خداوند وی را به بیماری ها و بلاها مبتلا می نماید تا اجر و قرب او در نزد خداوند بیشتر گردد. امام صادق (علیه السّلام) فرمودنده اند: «إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَیَتَعَاهَدُ الْمُؤْمِنَ بالْبَلَاءِ إِمَّا بمَرَضٍ فِی جَسَدهِ أَوْ بمُصِیبَةٍ فِی أَهْلٍ أَوْ مَالٍ أَوْ مُصِیبَةٍ مِنْ مَصَائِب الدُّنْیَا لِیَأْجُرَهُ عَلَیْهَا»؛ خداوند متعال مؤمن را به مصیبت و بلاء گرفتار می کند و او را به بیماری در بدن مبتلا می سازد و یا در مصیبت اهل و فرزند قرار می دهد و یا یکی از مصیبت های دنیا را متوجه او می کند تا او را پاداش دهد (بحار الأنوار، ج 64، ص 237).

بنابراین بر اساس آنچه که از معصومین علیهم السلام به ما رسیده، دچار شدن افراد مومن به درد و بیماری قبل از مرگشان موجب پاک شدن گناهانشان می گردد و در صورتی که گناهی نداشته باشند منزلت آنها در نزد خداوند بالا خواهد رفت و به مقام های والای بهشتی دست خواهند یافت.

- امتحان هر کسی متناسب با استعدادهایی روحانی است که خداوند متعال در وجود او قرار داده است. پس هرکه به تکلیف خود در برابر امتحانات الهی عمل نمود به نفع خود عمل کرده و خود را برای آخرت ساخته است و اگر به تکلیفش عمل نکرد، خود را ناقص و شکوفا نشده نگه داشته است. لذا در آخرت با وجودی ظلمانی، ناقص و غیر انسانی ظهور خواهد نمود. « ... لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها لَها ما کَسَبَتْ وَ عَلَیْها مَا اکْتَسَبَتْ»؛ خداوند هیچ کس را، جز به اندازه توانایی اش، تکلیف نمی کند. (انسان،) هر کار(نیکی) را انجام دهد، برای خود انجام داده؛ و هر کار(بدی) کند، به زیان خود کرده است (سوره بقرة:286).

- تنها اموری خاصّ امتحان نیستند؛ بلکه ثانیه ثانیه عمر ما امتحان است. خوابیدن، خوردن، تشنه شدن، گرسنه شدن، راه رفتن، نشستن و تمام امور زندگی همگی امتحان الهی اند. لکن در بین این سوالات امتحانی، گاه سوالات بسیار اساسی و تعیین کننده نیز وجود دارند. سوالاتی که نمره های خیلی بالا دارند. کما اینکه برخی سوالات، ارفاقی اند؛ یعنی اگر جواب دهیم، نمره دارد؛ و اگر جواب ندهیم کسر نمره نمی کنند.

- مصائب به طور کلّی بر سه گونه اند:

1ـ مصائبی که نتیجه وضعی عملکرد خودمان می باشد.
 2ـ مصائبی که از ناحیه دیگران بر ما تحمیل می شود.
 3- امتحانات الهی و غرض از امتحان نیز نمی باشد مگر شکوفا ساختن استعدادهای الهی ما.

پس باید توجه داشت که هر مشکل و نارحتی که در دنیا عارض انسان می شود، چه خود باعث آن باشد و چه خود نقشی در آن نداشته باشد، در هر حال عکس العمل صحیح انسان را می طلبد و عکس العمل صحیح را دین (عقل و نقل) مشخص می کند. لذا در مواجهه با هر مشکل و درد و رنج و ناراحتی بلافاصله باید دید وظیفه دینی ما در مقابل آن چیست؟ اگر کسی توانست وظیفه خود را به درستی بداند و به آن عمل کند یقیناً از اجر الهی و رشد روحی برخوردار خواهد شد و خود را برای ابدیّت خواهد ساخت ؛ و الّا دنیای خود را خراب و آخرتش را خراب تر خواهد نمود. رسول خدا (ص) فرمودند:« لَا یَزَالُ الْبَلَاءُ فِی الْمُؤْمِنِ وَ الْمُؤْمِنَةِ فِی جَسَدهِ وَ مَالِهِ وَ وُلْدهِ حَتَّی یَلْقَی اللَّهَ وَ مَا عَلَیْهِ مِنْ خَطِیئَة»؛ مصیبت و گرفتاری همواره گریبان مرد و زن مؤمن را می گیرد و آنها در مال و یا بدن خود نقصان مشاهده می کنند و یا فرزندان خود را از دست می دهند و اینها برای این است که هر گاه در محضر پروردگار حاضر شدند گناهی نداشته باشند.

ـ امتحان عذاب نیست. بلکه در همه حال، وسیله رشد و شکوفایی روح می باشد؛ به شرط آنکه شخص قاعده امتحان را مراعات نماید. بلی اگر کسی قاعده ی امتحان را مراعات نکرد، همین عامل رشد، موجب سقوط و مردودی او خواهد شد. قاعده ی این امتحان نیز آن است که پاسخ ها از متن دین خدا داده شوند نه از متون غیر الهی.

ابتلائات مالی، فردی و خانوادگی: زندگی در شرایط سخت معیشتی یکی از موارد فراگیر میان قشر وسیعی از مردم است که بسیاری آن را ریشه همه ی مشکلات می داند و آن را «ام البلایا» یا «ام البلیّات» معرفی می کنند.

حضرت ایوب پیامبر (علیه السلام) یکی از برجسته ترین شخصیت های قرآنی است که به دلیل صبر بی نظیرش در برابر ابتلائات مختلف بعنوان الگویی برای مؤمنان معرفی شده است. او ثروت فراوان، فرزندان نیکو و سلامتی کامل داشت، اما در آزمونی سخت، همه این نعمت ها را از دست داد. بااین حال، هرگز لب به شکایت نگشود و به درگاه الهی استغاثه کرد: «وَاذْکُرْ عَبْدَنَا أَیُّوبَ إِذْ نَادَیٰ رَبَّهُ أَنِّی مَسَّنِیَ الشَّیْطَانُ بنُصْبٍ وَعَذَابٍ»؛ و بنده ما ایوب را یاد کن هنگامی که پروردگارش را ندا داد: بی تردید شیطان مرا به رنج و عذاب گرفتار کرده است (سوره ص 41).

در نهایت، خداوند به خاطر صبر ایوب (ع) او را شفا بخشید و نعمت هایش را به او بازگرداند: «وَوَهَبْنَا لَهُ أَهْلَهُ وَمِثْلَهُمْ مَعَهُمْ رَحْمَةً مِنَّا وَذکْرَی لِأُولِی الْأَلْبَاب»؛ و [مجددا] کسانش را و نظایر آنها را همراه آنها به او بخشیدیم تا رحمتی از جانب ما و عبرتی برای خردمندان باشد(سوره ص 43).

ابتلائات زناشویی: گاهی نیز خداوند بندگان خودرا به وسیله همسران خائن و ناسازگار مبتلا می کند و قرآن در این زمینه از حضرت نوح و لوط علیهما السلام بعنوان نمونه یاد می کند: «ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذینَ کَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَامْرَأَتَ لُوطٍ کَانَتَا تَحْتَ عَبْدَیْنِ مِنْ عِبَادنَا صَالِحَیْنِ فَخَانَتَاهُمَا فَلَمْ یُغْنِیَا عَنْهُمَا مِنَ اللَّهِ شَیْئًا وَقِیلَ ادْخُلَا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِینَ»؛ خدا برای کسانی که کفر ورزیده‏ اند آن نوح و آن لوط را مثل آورده [که] هر دو در نکاح دو بنده از بندگان شایسته ما بودند و به آنها خیانت کردند و کاری از دست [شوهران] آنها در برابر خدا ساخته نبود و گفته شد با داخل شوندگان داخل آتش شوید (سوره تحریم 10).

خداوند متعال همچنین در قرآن کریم به نمونه دیگری از ابتلائات خانوادگی اشاره می کند و می فرماید: «وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذینَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لِی عِنْدَکَ بَیْتًا فِی الْجَنَّةِ وَنَجِّنِی مِنْ فِرْعَوْنَ وَعَمَلِهِ وَنَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ»؛ و برای کسانی که ایمان آورده‏ اند خدا همسر فرعون را مثل آورده آنگاه که گفت پروردگارا پیش خود در بهشت‏ خانه‏ ای برایم بساز و مرا از فرعون و کردارش نجات ده و مرا از دست مردم ستمگر برهان (سوره تحریم 11).

ابتلائات اقتصادی: شرایط دشوار اقتصادی در ابعاد وسیع موضوعی نیست که منحصر به دوران معاصر باشد بلکه از پیدایش تمدن بشر، شرایط اقتصادی از جمله مسائلی بود که انسان با آن دست به گریبان بود و گاهی نیز به ابزاری کارآمد اما ظالمانه و غیر انسانی برای اعمال فشار از سوی حاکمان ستمگر و دشمنان انسانیت تبدیل می شد.

در صدر اسلام، پیامبر اکرم (ص) و یاران آن حضرت مورد ابتلاء اقتصادی شدیدی توسط مشرکان قریش قرار گرفتند. در یکم محرم سال هفتم بعثت رسول خدا(ص) به همراه بنی هاشم و بنی عبدالمطلب به جز ابولهب و فرزندانش در محاصره اقتصادی سایر خاندان های قُرَیش در شعب ابی طالب قرار گرفتند. این محاصره با هدف جلوگیری از نفوذ و گسترش اسلام انجام شد. اسلام آوردنِ افرادی مانند حمزه و تمایل جوانان قریش و آزادی عملی که در کشور حبشه نصیب مسلمانان شده بود، سبب این تصمیم شده بود. مشرکان جلسه ای تشکیل دادند و عهدنامه ای نوشتند و در داخل کعبه آویزان کردند مبنی بر اینکه هرگونه خریدوفروش و معاشرت با بنی هاشم ممنوع است و سوگند یاد کردند که قریش، تا دم مرگ طبق موازین ذیل عمل کند مگر اینکه بنی هاشم رسول خدا(ص) را برای کشتن به آنان تسلیم کنند.

ما نیز در کشورمان در حال تجربه کردن چند دهه از شرایطی تحمیل شده و مشابه محاصره شعب ابی طالب اما در ابعادی وسیع تر از سوی دشمنان هستیم، حالتی که کمتر کشوری قادر به ایستادگی در برابر این شرایط است و ما چاره ای جز اینکه صبر و استقامت یاران رسول خدا(ص) را سرلوحه خود قرار دهیم نداریم تا خداوند متعال طبق قاعده ی وعده های صادقِ خود، فرج نهایی را با وعده های داده شده و رویدادهای مسرت بخش، به ما برساند.

متاسفانه برخی ملت های مستضعف و ستمدیده جهان نیز امروز مورد این نوع ابتلائات - که توسط استکبار جهانی و مدعیان حقوق بشر، علیه آنها تحت عنوان تحریم های اقتصادی وضع می شود - قرار می گیرند و بهای بسیار سنگینی برای آن می پردازند.

ابتلائات نظامی و سیاسی:  خداوند متعال بندگان خودرا در ابعادی غیر از ابعاد مالی و اجتماعی نیز به مسائلی دیگر نیز مبتلا می کند. این ابتلائات می تواند در زمینه نظامی و سیاسی نیز باشد. برای مثال یاران پیامبر اکرم (ص) در جنگ «حنین» مورد امتحان بزرگی قرار گرفتند، قرآن کریم درباره شرایط سخت نظامی بر پیامبر (ص) و یارانش چنین می فرماید: «إِذْ جَاءُوکُمْ مِنْ فَوْقِکُمْ وَمِنْ أَسْفَلَ مِنْکُمْ وَإِذْ زَاغَتِ الْأَبْصَارُ وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ وَتَظُنُّونَ باللَّهِ الظُّنُونَا»؛ زمانی که از بالا و از پایین [لشکرگاه] تان به سویتان آمدند، و آن گاه که دیده ها [از شدت ترس] خیره شد و جان ها به گلو رسید، و به خدا آن گمان ها[ی ناروا] را [که خود می دانید] می بردید.«هُنَالِکَ ابْتُلِیَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزلُوا زلْزَالًا شَدیدًا»؛ آنجا بود که مؤمنان مورد آزمایش قرار گرفتند و به تزلزل و اضطرابی سخت دچار شدند(سوره احزاب 10و 11). این آیه نشان می دهد مسلمین در شرایط حساس نظامی مورد امتحان سخت الهی قرار می گیرند و آنها باید مراقب باشند چگونه باید در ابتلا سربلند بیرون بیایند.

صدر اسلام علاوه بر ابتلائات نظامی، ابتلائات سخت و مصیبت بار سیاسی نیز به خود دیده است من جمله ابتلاء امت و اصحاب پیامبر (ص) در مسئله جانشینی آن حضرت می باشد. با رحلت پیامبر اکرم(ص) و منحرف شدن مسیر خلافت و جانشینی ایشان به دست تشنگان قدرت، امت رسول خدا (ص) به بحران سیاسی بی سابقه ای گرفتار شد که این ابتلاء تا به امروز ادامه دارد و سبب شده مذاهب و فرقه های متعددی ظهور و امت پیامبر (ص) را دچار تحیّر و تشتت کند.

جنگ ظالمانه معاویه بن ابی سفیان با حضرت امیر المومنین علی علیه السلام یکی دیگر از ابتلائات بارز سیاسی و نظامی است که امام علی (ع) در بخشی از نامه خود به معاویه به آن اشاره می کند و می فرماید: « فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ قَدْ جَعَلَ الدُّنْیَا لِمَا بَعْدَهَا، وَ ابْتَلَی فِیهَا أَهْلَهَا لِیَعْلَمَ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا، وَ لَسْنَا لِلدُّنْیَا خُلِقْنَا وَ لَا بالسَّعْی فِیهَا أُمِرْنَا، وَ إِنَّمَا وُضِعْنَا فِیهَا لِنُبْتَلَی بهَا؛ وَ قَد ابْتَلَانِی اللَّهُ بکَ وَ ابْتَلَاکَ بی ...»؛ خداوند سبحان دنیا را مقدمه برای مابعد آن [آخرت] قرار داده و اهل دنیا را در بوته امتحان در آورده تا روشن شود کدام یک بهتر عمل می کنند ما برای دنیا آفریده نشده ایم و تنها برای کوشش و تلاش در آن مامور نگشته ایم. ما در دنیا آمده ایم تا به وسیله آن آزمایش شویم خداوند مرا به تو و تو را به وسیله من در معرض امتحان در آورده (نهج البلاغه، نامه 55).

مورخان می نویسند که جنگ صفین ماه ها طول کشید، این جنگ با وجود اینکه نبردی فرسایشی برای طرفین بود، اما دارای شرایط ویژه و فرصت های متعدد برای گفت وگو، مذاکره دو طرفه و تبادل پیام برای حل موارد اختلافی بود. با اینکه معاویه و یارانش در ساعات پایانی جنگ، خودرا آماده شکست می کردند و مالک اشتر چند ضربه شمشیر تا خیمه معاویه فاصله نداشت، اما ناگهان به علت بروز نفاق و خیانت در صفوف یاران امیرالمومنین علیه السلام و نیز تهدید به قتل آن حضرت از سوی خوارج، در لحظات آخر فرمان عقب نشینی به مالک اشتر رسید و ورق به نفع معاویه برگشت.

فراخواندن مالک امتحانی سخت برای سنجیدن ولایت مداری او بود؛ چراکه وی تا فتح بزرگ چند قدم بیشتر فاصله نداشت اما مالک با اطاعت از امام زمان خود، تسلیم تقدیر الهی شد و آن را بر لذت فتح ترجیح داد، زیرا می دانست این لحظه، لحظه امتحان و ابتلای اوست. اما رفتار خیانت آمیز و بلایی که خوارج بر سر امیرالمومنین علیه السلام آوردند چنان اسلام را تحت تأثیر خود قرار داد که امتداد شعاع این خیانت تا امروز ادامه دارد.

امروز کشور ما نیز در دوران سخت ابتلائات سیاسی و نظامی مشابه با آنچه در صدر اسلام برای امیر المؤمنین علیه السلام (نبرد و مذاکره) اتفاق افتاد به سر می برد و جریان نفاق داخلی با راه اندازی فتنه های جدید و فراهم کردن بستر نفوذ دشمن، در حال خیانت به کشور است. این ابتلای سیاسی و نظامی امروز ماست که همه ما (مردم و مسئولین) باید نسبت به آن هوشیار باشیم و با صبر و استقامت و وحدت کلمه با آن مقابله کنیم.

از دیگر ابتلائات عظیم نظامی و سیاسی که تاریخ نظیر آن ندیده، واقعه عاشورا است که منجر به شهادت مظلومانه امام حسین علیه السلام و یاران آن حضرت گردید. علی بن طاووس معروف به سید بن طاووس در کتاب «اللهوف علی قتلی الطفوف» می نویسد: امام حسین علیه السلام وقتی با کاروان خود به سرزمین کربلا رسید، نام این سرزمین را پرسید. آن حضرت پاسخ شنید: نام این سرزمین «کربلاء» است. امام (ع) پس از اندکی درنگ فرمود: خداوندا! من از «کرب»؛ اندوه و «بلاء»؛ بلا به تو پناه می برم. سپس فرمود: اینجا سرزمین اندوه و بلاست. فرود آیید که بارانداز و قتلگاه و مدفن ماست. جدّم رسول خدا این را به من خبر داد.

سیره سیاسی سایر امامان معصوم علیهم السلام را هم اگر مورد بررسی دقیق قرار دهیم، می بینیم که چگونه مورد ابتلائات سخت قرار گرفتند، مانند امام موسی کاظم علیه السلام که در زندان های هارون الرشید تحت شکنجه های جسمی و روحی قرار گرفتند و در نهایت به شهادت رسیدند، و امام رضا علیه السلام و دیگر فرزندان ایشان (امام جواد، امام هادی و امام حسن عسکری علیهم السلام) که به دست حاکمان ستمگر عباسی به شهادت رسیدند.

نتیجه گیری

ابتلائات بخشی جدایی ناپذیر از زندگی انسان هستند و هدف آنها رشد روحی و معنوی افراد است. صبر در برابر این آزمون ها، یکی از مهم ترین راه های کسب رضایت الهی محسوب می شود. حضرت ایوب (ع) در برابر مشکلات فردی، امیرالمومنین حضرت علی علیه السلام در برابر مشکلات سیاسی، اجتماعی و نظامی و امام حسین (ع) در برابر سختی های مشابه سختی های امیرالمومنین (ع) و نیز امت پیامبر اکرم (ص) در صدر اسلام، همه نمونه هایی عالی و عینی از این مقوله هستند.

بررسی زندگی این شخصیت ها و مردم آن زمان نشان می دهد که انسان می تواند با صبر و توکل به خداوند، از آزمون های سخت عبور کرده و به مقامی والا دست یابد. پیام این آموزه برای ما این است که در مواجهه با سختی های زندگی، به جای یأس و ناامیدی، با صبر و امید به رحمت الهی، مسیر کمال را طی کنیم، و با تأسی به سفارش پیامبر اکرم (ص) که فرمود: «إنَّ اللّه َ عزوجل إذا أحَبَّ قَوماً اِبتَلاهُم، فَمَن صَبَرَ فَلَهُ الصَّبرُ، ومَن جَزعَ فَلَهُ الجَزَعُ»؛ خداوند عزوجل هرگاه مردمی را دوست بدارد، مبتلایشان می کند. پس هرکه صبر کند، بهره اش صبر است و هرکه بی تابی کند، بهره اش بی تابی است، محبت خداوند را به سوی خود جلب کنیم تا او را با صبر و استقامت خود خشنود سازیم.

انتهای پیام/