نسخ خطی اسلامی؛ راهی برای شناخت شاهکارهای هنری

به گزارش ایکنا، تارنمای شبکه الجزیره در گزارشی درباره نسخ خطی در تاریخ تمدن اسلامی نوشته است:

نسخ خطی در تمدن های مختلف از جایگاه بالایی برخوردارند، زیرا وسیله ای برای شناخت میراث تمدن ها و منبع اصلی انتقال علوم، فنون و سایر دانش های بشری هستند. از طریق این نسخ خطی، مردم می توانند با میراث ملل پیشین آشنا شوند و تاریخ تمدن هایی که از بین رفته و شهرهایی که آثار آنها در طول زمان کمرنگ شده است، را بازیابی کنند.

کتابخانه های بزرگ، موزه ها، دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی مملو از هزاران نسخه خطی هستند که میراث گرانبها و گنجینه بشری محسوب می شوند. نسخ خطی به دلیل مرجع بودن برای محققان، پل ارتباطی گذشته و حال و منبع غنی دانش در زمینه های مختلف مانند علوم زبان شناسی، ریاضیات و هنر، مورد توجه دانشمندانی قرار گرفته است که به دنبال مراحل پیدایش آن بوده اند و مراحل تکامل آن را به ویژه در تمدن اسلامی زیر نظر داشته اند.

بسیاری از هنرها با نسخه های خطی مرتبط بودند که نقش مهمی در برجسته ساختن ارزش زیبایی شناختی آنها داشتند، از جمله هنرهای خوشنویسی عربی، تذهیب و هنرهایی که در نسخ خطی اسلامی و عربی به اوج خود رسید.

صالح محمد زکی اللهیبی در کتاب خود با عنوان «توسعه تاریخی صنعت نسخ خطی: قرائتی از تولید کاغذ و تزئینات نسخ خطی در تمدن اسلامی» که توسط مؤسسه میراث شارجه منتشر شده است، مراحلی را که صنعت تولید نسخه های خطی طی کرده است مرور کرده و تلاش های انجام شده توسط انسان در زمینه علم و دانش را بررسی می کند.

این کتاب نشان می دهد که چگونه انسان برای اختراع وسایلی تلاش کرد که نشر علم و دانش را تسهیل می کرد تا زمانی که ابزار یادگیری و تولید کتاب در دسترس همگان قرار گرفت. همچنین نقش تمدن اسلامی را در انتقال و توسعه صنعت کاغذ بررسی می کند و نشان می دهد که چگونه بغداد، مرکز خلافت در قرون اولیه اسلامی، به مرکزی مهم در این صنعت تبدیل شد و تحولی کیفی در تاریخ علم و دانش ایجاد کرد و به دسترس پذیری، کم هزینه تر و گسترده تر کردن کتاب ها و مطالعه آنها کمک فراوانی کرد.

توسعه نسخ خطی

صالح محمد زکی اللهیبی تأکید می کند که مسلمانان به تولید کاغذ اکتفا نکردند، بلکه آن را به سطحی از زیبایی و نوآوری رساندند که باعث شد کتاب ها ارزشی چند برابر پیدا کنند. نسخ خطی در تمدن اسلامی صرفاً یک وسیله برای فهم علم نبود، بلکه به شاهکاری زیبایی شناختی مملو از اسرار صنعت و خلاقیت مبدل شد.

زکی اللهیبی در این کتاب به صنعت تولید کتاب در تاریخ اسلام از زوایای شناختی، ادبی و معنوی می پردازد که نتیجه آن میراث فرهنگی جاودانی است که آثار آن هنوز در گنجینه نسخ خطی پابرجا است. مؤلف، اثر خود را به دو فصل و پنج بخش تقسیم کرده است که موضوعات آن شامل تاریخ صنعت تولید کاغذ، گستردگی جغرافیایی و نقش آن در پایتخت های بزرگی مانند شهر بغداد در عصر عباسیان و کشورهای اسلامی غرب آسیا، و نیز پرداختن به جنبه های زیبایی شناختی خط مغربی و نیز مستندسازی تأثیر کتاب های خطی اسلامی بر اروپا است.

این کتاب شامل مروری بر تحولات صنعت کاغذ از آغاز کشف آن و انتقال آن به جهان اسلام همراه با مروری بر اضافات کیفی که تولید کنندگان نسخ خطی و دانشمندان مسلمان خلق کردند، است. کاغذ در کشورهای اسلامی از نظر نوع، اندازه، رنگ و کاربرد به عنوان یک نشانه متمایز شناخته می شد، به طوری که وضعیت نویسنده، ماهیت متن، و ارزش آن موضوع به این وسیله مشخص می شد.

نویسنده در این کتاب توضیح می دهد که کشف کاغذ به چینی ها برمی گردد، اما سمرقند بیانگر نقطه شروع تمدن اسلامی بود، قبل از اینکه این صنعت در زمان خلافت هارون الرشید به بغداد انتقال یابد و در آنجا به اوج خود برسد و سپس در سراسر جهان اسلام گسترش یابد.

این کتاب تحول کتابت در تمدن اسلامی و استفاده از چرم، پوست و استخوان برای اهداف مختلف اصلاح، تزیین و رنگ آمیزی نوشته ها را بررسی کرده و همچنین نشان می دهد که تزیین، تذهیب و نقره کاری در نسخ خطی اسلامی صرفاً برای زیبا کردن آن نبوده است، بلکه بیانگر حس زیبایی شناختی همراه با محتوای علمی آن بود.

زکی اللهیبی معتقد است که فراوانی نقاشی ها و اشکال در برخی از نسخ خطی با اهداف علمی، زیبایی شناختی و فرهنگی مرتبط بوده و روح عصر و تعامل فرهنگی میان تمدن ها را منعکس می کند و به پیدایش متخصصانی از کاتبان و تذهیب گران کمک می کند که مهارت بالایی در تولید نسخ خطی داشته اند. دانشمندان همچنین نقش فعالی در غنی سازی جنبه بصری نسخ خطی دارند، به گونه ای که با محتوای علمی و هدف از نگارش آن همخوانی داشته باشد، که به این نسخه ها ارزش موزه ای استثنایی و گران قیمتی بخشیده است.

تزئینات و زیبایی شناسی نسخ خطی

صالح محمد زکی اللهیبی در پایان کتاب خود با عنوان «توسعه تاریخی صنعت نسخ خطی: قرائتی از تولید کاغذ و تزئینات نسخ خطی در تمدن اسلامی» پیوستی مستند آورده است که در آن مهم ترین اصطلاحات هنری مرتبط با زیبایی شناسی نسخه های خطی را جمع آوری کرده است و خواننده را با اصطلاحات هنری در زمینه صنعت تولید کتاب عربی ـ اسلامی راهنمایی می کند.

در مقدمه این اصطلاحات «تزویق» قرار دارد که به معنای تزئین بصری متون از طریق تصاویر، اشکال و نقاشی هایی است که مستقیماً به محتوای نسخه مربوط می شود. «تنمیق» نیز به معنای تزئین از طریق نقاشی و تزئین حروف و حاشیه ها است. «تمویه» هم به معنای استفاده از تذهیب و تزئین برای زیباسازی صفحات است، در حالی که «تذهیب» به طور خاص برای تزئین نسخه خطی با آب طلا یا ورق طلا استفاده می شود که یک هنر بسیار کهن بوده و با قرآن آغاز شده است که شامل طلاکاری صفحات آغازین قرآن و ابتدای سوره ها بوده و بعداً به کتابت متون با آب طلا توسعه یافته است.

یکی دیگر از این اصطلاحات، «اشکال» است که به معنای عناصر بصری غیر متنی است که برای روشن شدن اندیشه ها در متن علمی گنجانده شده و به ویژه در نسخه های خطی علوم کاربردی آمده است. «تحمیر» هم تکنیک رنگ آمیزی عناوین فصل ها، مسائل و تقسیم کننده ها با جوهر قرمز برای تشخیص و برجسته کردن آنها است.

در مورد ساختار فیزیکی نسخ خطی از اصطلاح «تجمیر» استفاده شده که فرآیند نگهداشتن جلد داخلی کتاب با کاغذ مخصوص است و «رقّ» یعنی پوست نازکی که از دوران پیش از اسلام تا دوران های اسلامی برای کتابت از آن استفاده می شده است.

اما هنر زیباسازی کتب به موارد زیر تقسیم می شود:

«زیباسازی با خوشنویسی» که بر زیبایی خط عربی تکیه دارد و تبدیل آن به شکل های تزیینی هندسی یا به شکل گُل تکیه دارد.
«تزئین به شکل گل و گیاه»، که از اشکال گل و گیاه برای زیباسازی نسخ خطی استفاده می شود.
«تزئین هندسی» که بر اساس اشکال هندسی متقارن است.
«صنعت خط» علم مستقلی است که به قواعد نوشتن و رسم الخط حروف عربی و حفظ تناسبات و زیبایی شناسی آن بر اساس قواعد دقیق مربوط می شود.

این ضمیمه، دریچه مهمی برای درک زبان هنری نسخه های خطی عربی و اسلامی است و نویسنده مجدداً تأکید می کند که کتاب در تمدن اسلامی فقط حامل علم و دانش نبوده، بلکه یک اثر هنری یکپارچه است که در آن کلمه با تصویر هماهنگی دارد و با زیبایی همسو است.

ترجمه از فرشته صدیقی

انتهای پیام