موسیقی ایرانی؛ میراثی برای حافظه شنیداری جهان

به گزارش مشرق، میراث فرهنگی ناملموس (ICH) مجموعه ای از سنت ها، آداب ورسوم، دانش ها، مهارت ها و شیوه های زندگی است که از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود و برای جوامع مختلف هویت فرهنگی و معنای خاصی دارد.

این میراث برخلاف میراث فرهنگی ملموس که معمولاً شامل آثار فیزیکی و بناهای تاریخی است، به صورت غیرملموس و در قالب تجربه ها، رفتارها و تعاملات اجتماعی در جوامع وجود دارد. میراث فرهنگی ناملموس مدام در حال تغییر است و به نیازها و شرایط فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جوامع پاسخ می دهد. به عبارت دیگر، این نوع میراث همواره در حال بازآفرینی و تطبیق است، زیرا نمی توان آن را در قالب اشیای ثابت محدود کرد.

یونسکو میراث فرهنگی ناملموس را به عنوان بخشی از فرهنگ زنده مردم تعریف کرده که موسیقی، رقص، زبان های بومی، آیین ها و دانش سنتی درباره طبیعت را شامل می شود.

موسیقی ایران با قدمتی چندهزار ساله، جلوه ای از فرهنگ و هنر این سرزمین است که در قالب های متنوعی مانند ردیف موسیقی دستگاهی و موسیقی مقامی بخشی های خراسان تجلی یافته است. ثبت ردیف موسیقی ایرانی و موسیقی بخشی های خراسان در میراث ناملموس یونسکو، نشان دهنده ارزش والای سنت های موسیقایی ایران در سطح جهانی اند. این دو سبک موسیقایی، به رغم تفاوت های اجرایی، از طریق نقل سینه به سینه حفظ شده و بخشی از زندگی فرهنگی مردم ایران را تشکیل می دهند.

ردیف موسیقی ایرانی، نخستین میراث ناملموس ایران که جهانی شد

ردیف موسیقی ایرانی یکی از مهم ترین میراث های ناملموس ایران است که در سال 1387 (2009 میلادی) در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو ثبت شد. ردیف شامل مجموعه ای از گوشه ها، نغمه ها و ملودی هایی است که نسل به نسل، سینه به سینه منتقل شده اند و به عنوان پایه و اساس موسیقی سنتی ایران شناخته می شود.

ساختار ردیف ایرانی شامل 7 دستگاه و 5 آواز است. هر دستگاه گوشه هایی دارد که هویت موسیقایی ایران را شکل می دهند. ردیف موسیقی ایرانی نه فقط یک فرم هنری، بلکه بخشی از هویت فرهنگی و ملی ایران محسوب می شود و ارتباط عمیقی با شعر، عرفان و ادبیات فارسی دارد.

اهمیت ردیف موسیقی ایرانی

ردیف موسیقی ایرانی یکی از اصیل ترین و کهن ترین نظام های موسیقایی در جهان است که علاوه بر جنبه های هنری، دارای ارزش های تاریخی، فرهنگی و هویتی است.

ردیف نه فقط یک سیستم موسیقایی، بلکه بخشی از میراث فرهنگی ایران محسوب می شود. در اشعار مولوی، حافظ و سعدی و به طور کلی در ادبیات منظوم کلاسیک ایران ارتباط تنگاتنگی بین موسیقی و ادبیات وجود دارد و ردیف نیز ادامه دهنده همین سنت است.

برخلاف موسیقی کلاسیک غربی که بر پایه هارمونی و چندصدایی است، موسیقی ایرانی و ردیف بر پایه ملودی و تک صدایی (مونوفونیک) شکل گرفته است. ردیف از نظر مُدال (مقام محور) به موسیقی های شرقی شباهت دارد اما فرم اجرایی آن بسیار متفاوت است.

یکی از ویژگی های مهم ردیف، انتقال سینه به سینه آن است. برخلاف موسیقی غربی که نت نویسی دقیق دارد، در ردیف، روح اجرا و ظرایف موسیقایی از طریق گوش و تمرین با استاد منتقل می شود که این روش یادگیری، باعث ایجاد سبک های شخصی و تنوع اجراها شده است.

ردیف موسیقی ایرانی بر موسیقی های همجوار مانند موسیقی عربی، ترکی و حتی هندی تأثیر گذاشته است. بسیاری موسیقیدانان غربی نیز از عناصر ردیف در آثار خود الهام گرفته اند.

ردیف موسیقی ایرانی با وجود شباهت به دیگر نظام های مُدال شرقی، به دلیل ساختار منحصربه فرد، ارتباط عمیق با شعر فارسی و روش های آموزش شفاهی، جایگاه ویژه ای دارد و یکی از غنی ترین نظام های موسیقیایی جهان است.

موسیقی سنتی ایران، گنجینه ای از نغمه ها و روایت های کهن است که در قالب های مختلفی؛ چون ردیف موسیقی دستگاهی و موسیقی مقامی بخشی های خراسان حفظ شده است. این دو سنت موسیقایی، هرچند در فرم و اجرا متفاوت اند، هر دو از طریق انتقال شفاهی و بداهه نوازی نقش مهمی در پاسداری از هویت فرهنگی ایران ایفا می کنند.

بخشی های خراسان، یادگار دیرینه آوازهای دشت

بخشی های خراسان یکی از عناصر میراث فرهنگی ناملموس ایران هستند که در سال 1388 (2010 میلادی) در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شدند. «بخشی» عنوانی است که به نوازندگان و راویان موسیقی مقامی در خراسان شمالی، رضوی و جنوبی داده می شود.

ویژگی های بخشی های خراسان در نوازندگی و سازمحوری است، دوتار، ساز اصلی بخشی هاست که با دو سیم خود، روایتگر داستان ها و مقام های کهن است. بخشی ها مهارت خاصی در بداهه نوازی دارند و از طریق نغمه ها و مقام های شفاهی، فرهنگ و تاریخ منطقه را زنده نگه می دارند.

بخشی ها فقط نوازنده نیستند، بلکه راویان تاریخ و ادبیات شفاهی هستند. آن ها داستان های اسطوره ای، حماسی و عاشقانه مانند رستم و سهراب، کوراوغلو و دلدادگان محلی را نقل می کنند و اشعار آن ها به زبان های فارسی، کردی کرمانجی و ترکی خراسانی است.

بخشی ها در مراسم عروسی، جشن ها، آیین های مذهبی و سوگواری نقش مهمی ایفا می کنند و حاملان فرهنگ شفاهی، عرفان و اخلاقیات اجتماعی هستند.

چرا بخشی های خراسان به عنوان میراث ناملموس ایرانی در یونسکو ثبت شدند؟

انتقال سینه به سینه موسیقی و داستان ها بدون استفاده از نت نویسی، حفظ و نگهداری از تاریخ و هویت خراسان از طریق موسیقی و روایت، نقش اجتماعی و آیینی مهم در جامعه محلی و ارتباط موسیقی بخشی ها با عرفان و ادبیات کلاسیک فارسی، دلایل اصلی ثبت بخشی های خراسان به عنوان میراث ناملموس جهانی بوده است.

محمدحسین یگانه، قربان سلیمانی و سهراب محمدی، تنها بخش کوچکی از نامدارترین بخشی های خراسان هستند که موسیقی مقامی را جهانی کردند.

بخشی های خراسان را می توان حافظان روح موسیقی و فرهنگ شفاهی ایران دانست. آن ها با دوتارشان، هزاران سال تاریخ، شعر و احساسات مردم را روایت کرده اند و همچنان یکی از گنجینه های ارزشمند موسیقی ایران محسوب می شوند.

ثبت ردیف موسیقی ایرانی و موسیقی بخشی های خراسان در یونسکو، گواهی بر غنای فرهنگی و تنوع موسیقایی ایران است. این دو سنت، تنها بخش کوچکی از میراث گسترده موسیقی ایران اند که از نغمه های عاشقانه تا مقام های حماسی را در بر می گیرد. پاسداشت این آثار نه تنها حفظ گذشته، بلکه زمینه ای برای پویایی، نوآوری و تداوم موسیقی ایرانی در آینده است.