ایران، گنجینه ای از تنوع ژنتیکی و زیستی در دنیا

محمدرضا اشرف زاده مدیر کل دفتر موزه ملی تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط زیست در گفتگو با خبرنگار مهر، در خصوص روز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران گفت: ذخایر ژنتیکی و زیستی که دارای ارزش های اقتصادی، غذایی، پزشکی، حفاظتی، علمی اجتماعی و فرهنگی هستند نقش مهمی را در امنیت اقتصادی، غذایی، سیاسی محیط زیستی و اجتماعی کشورها بازی می کنند. این موضوع از آن جنبه حائز اهمیت است که کشورهای در حال توسعه از نظر ذخایر ژنتیکی و زیستی نسبت به کشورهای توسعه یافته دارای غنای بالاتری هستند در حالی که کشورهای توسعه یافته از نظر فناوری های بهره برداری از این ذخایر قدرتمندتر هستند.

وی ادامه داد: حفاظت و بهره برداری از ذخایر ژنتیکی در عین حال که از اهمیت زیادی برخوردار است با حساسیت ها و مسائل پیچیده ای روبرو است. تجزیه و تخریب زیستگاه یا تغییر کاربری زمین، تغییر اقلیم گونه های بیگانه مهاجم بهره برداری بیش از حد آلودگی تجارت غیرقانونی و مسائل سیاسی در کنار مدیریت نامناسب منابع آب آگاهی اندک بودجه ناکافی کمبود و نقصان تجهیزات و زیرساخت ها و کمبود نیروی انسانی از مهمترین مسائل و چالش های پیش روی حفاظت از ذخایر ژنتیکی و زیستی هستند.

مدیر کل دفتر موزه ملی تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط زیست افزود: پژوهش ها نشان می دهند که ارتباط مستقیمی بین حفاظت از تنوع زیستی و رفاه انسان وجود دارد. شناخت و استفاده از این ارتباطات می تواند به بسیج اراده سیاسی و منابع مورد نیاز برای تضمین آینده ای مثبت برای میراث زیستی و ژنتیکی ایران کمک کند.

اشرف زاده اظهار کرد: حفاظت در داخل زیستگاه های طبیعی از جمله مناطق حفاظت شده و حفاظت در خارج از زیستگاه های طبیعی از جمله نگهداری در اسارت و بانک های بافت سلول اسپرم تخمک و جنین به عنوان دو رویکرد اصلی حفاظت از ذخایر ژنتیکی و زیستی به شمار می روند علی رغم تنوع موجود در رویکردهای حفاظت در خارج از زیستگاه های طبیعی به دلایل مختلف حفاظت از جمعیت ها در داخل زیستگاه های طبیعی نظیر مناطق حفاظت شده به منظور نگهداری از پتانسیل تکاملی ذخایر ژنتیکی مثلاً حفظ ظرفیت سازگاری برای انعطاف پذیری در برابر تغییر اقلیم بیماری های نوظهور و… دارای اهمیت ویژه ای است.

وی گفت: از سوی دیگر مطالعات نشان می دهند در حالی که توسعه مناطق حفاظت شده از مهمترین راهبردها در حفاظت از ذخایر ژنتیکی و زیستی به شمار می رود توجه جدی به ملاحظات محیط زیستی و حفاظتی و اجرای اقدامات مرتبط در سراسر پهنه های کشور از مناطق صنعتی گرفته تا جاده ها شهرها زمین های کشاورزی و… به منظور حفاظت و بهره برداری پایدار و خردمندانه از تنوع زیستی و به عبارت دیگر دست یابی به توسعه پایدار و درخور الزامی است.

این مقام مسئول مطرح کرد: امروزه حفاظت از ذخایر ژنتیکی و زیستی نیازمند مداخلات کارشناسی برای اطمینان از فرآیندهای اکولوژیکی یا مدیریتی لازم برای حفظ جمعیت ها است. روند کنونی نشان می دهد که بدون خواست و مداخله حاکمیت مشارکت تمامی ذی نفعان کلیه دستگاه ها و سازمان های دولتی و غیر دولتی و عموم مردم و تقویت جدی تلاش های حفاظتی با تکیه بر دانش و فناوری های نوین بسیاری از گونه ها و اکوسیستم های کشور طی سال های آینده با فشار فزاینده ای برای بقا مواجه خواهند بود.

اشرف زاده افزود: حفاظت و بهره برداری از منابع ژنتیکی پیوند ناگسستنی دارند زیرا استفاده از ذخایر ژنتیکی به حفاظت از آنها وابسته است و در عین حال استفاده خردمندانه و پایدار می تواند به حفاظت از ذخایر ژنتیکی کمک کند کشورهای مختلف برای حفاظت از ذخایر ژنتیکی جانوری و گیاهی اقدام به توسعه راهبردها و برنامه های اقدام ملی نموده اند. این کشورها حفاظت از ذخایر ژنتیکی در تهدید و اندمیک منحصر به فرد را در اولویت قرار داده اند در برنامه های این کشورها به طور جدی تاکید شده است که اجرای راهبردهای حفاظت از ذخایر ژنتیکی باید توسط همه بازیگران از سیاست گذاران اصلی تا سازمان های دولتی و غیر دولتی و وزارتخانه های مختلف متخصصان دانشگاهیان و جوامع محلی پشتیبانی شود.

مدیر کل دفتر موزه ملی تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط زیست ادامه داد: همچنین در برنامه های این کشورها تاکید شده است که با توجه به حساسیت و اهمیت موضوع بسیج منابع مالی مناسب و بلند مدت برای حفاظت و بهره برداری پایدار از ذخایر ژنتیکی و زیستی ملی بسیار حیاتی است حفاظت و توسعه مشارکت های بین المللی و منطقه ای برای حفاظت و بهره برداری پایدار از منابع ژنتیکی از جمله با کشورهای همسایه از مواردی است که باید مورد توجه باشد.

وی گفت: کشور ایران از نظر ذخایر ژنتیکی و زیستی در جایگاه جهانی ویژه ای قرار دارد ایران در مقیاس بین المللی به عنوان کشوری که دقیقاً در نقطه ی تلاقی سه منطقه اصلی زیست جغرافیایی جهان پالنارکتیک آفروتروپیکال و این دو مالایا قرار دارد نمونه ای بارز از یک منطقه گذار زیست جغرافیایی است. ایران در مقیاس منطقه ای به عنوان پلی مهم بین شبه جزیره عربستان مدیترانه آسیای مرکزی و هند عمل می کند هم پوشی با دو کانون از 36 کانون داغ (مهم) تنوع زیستی جهان در کنار سایر عوامل ایران را به عنوان کشوری مهم از نظر ذخایر ژنتیکی و زیستی بدل نموده است.

اشرف زاده اظهار کرد: تنوع ذخایر ژنتیکی و زیستی کنونی کشور محصول شرایط امروزی و رویدادهای زمین شناختی و نوسانات اقلیمی گذشته است پیچیدگی جغرافیایی ایران باعث ایجاد اقلیم های متنوع و آستانه ای از جمله اقلیم های سرد سیبری معتدل مرطوب و داغ نیمه گرمسیری شده است حدی ترین دماهای هوا در سطح زمین در کشور از منهای 46 درجه سانتیگراد در شمال غرب ایران تا 80/83 درجه سانتیگراد در دشت لوت به ثبت رسیده است.

وی افزود: تاکنون حدود 37500 گونه جانوری و بیش از 8000 گونه گیاهی در ایران شناسایی شده است. تعداد 579 گونه پرنده 214 گونه پستاندار 284 گونه خزنده 23 گونه دوزیست و 309 گونه ماهی آب شیرین در سطح کشور توصیف شده است. علاوه بر ماهیان آب شیرین 763 گونه از ماهیان دریایی در خلیج فارس دریای عمان و دریای خزر شناسایی شده اند.

اشرف زاده مطرح کرد: تاکنون حدود 35283 گونه از بی مهرگان در کشور توصیف شده اند که بیش از 32600 گونه از آنها بندپایان هستند. بیش از 94 درصد تنوع گونه ای جانوران کشور به بی مهرگان و کمتر از 6 درصد به مهره داران تعلق دارد حشرات با حداقل 26800 گونه بیش از 70 درصد از کل گونه های کشور را به خود اختصاص می دهند به هر حال بی مهرگان کشور تا حد زیادی ناشناخته باقی مانده اند و برآوردها نشان می دهند که تعداد زیادی گونه از بی مهرگان کشور همچنان ناشناخته هستند.

این مقام مسئول گفت: در حالی که فهرست های دقیق و قابل اتکایی از اکثر گروه های بی مهرگان کشور وجود ندارد در خصوص بسیاری از گروه های مهره داران نیز با نقص اطلاعاتی مواجه هستیم این شکاف ها و نقص های اطلاعاتی سبب درک سطحی و برآوردهای اریب در خصوص مناطق داغ غنای زیستی می شوند. این امر به ویژه با توجه به نیازمندی حفاظتی بالا در این مناطق بسیار مهم است زیرا فشارهای روز افزون ناشی از دخالت ها و فعالیت های انسانی جوامع زیستی منحصر به فرد را تهدید می کنند. توجه جدی به مطالعات در حوزه سیستماتیک حیات وحش به ویژه بی مهرگان برای درک موجودی و پراکنش جغرافیایی دارایی های کشور از اهمیت بالایی برخوردار است.

وی ادامه داد: برای این منظور تأکید می شود که مطالعات آرایه شناختی با بهره گیری از رویکرد رمزنگاری دی ان ای دی ان ای بار کدینگ یک پایه اطلاعاتی جامعی را برای برنامه های آتی حفاظت و مدیریت تنوع زیستی کشور فراهم می سازد. بر اساس آخرین اطلاعات اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) تعداد 154 گونه از مهره داران ایران در فهرست گونه های در تهدید قرار دارند برای نمونه به پنج گونه ماهیان خاویاری کشور اشاره می شود که هر پنج گونه در فهرست IUCN در طبقه بحرانی انقراض (CR) قرار گرفته اند. قدمت جنگل های هیرکانی نیم رخ شمالی رشته کوه های البرز که از قدیمی ترین جنگل های جهان به شمار می روند و به عنوان اکوسیستم های باستانی شناخته می شوند به حدود 25 تا 50 میلیون سال پیش می رسد. در حالی که امروزه این جنگل ها همراه با جنگل های زاگرس و دیگر عرصه های جنگلی کشور با مسائل و چالش های حفاظتی متنوعی مواجه هستند.

مدیر کل دفتر موزه ملی تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط زیست افزود: توسعه و تقویت برنامه ها و اقدامات برای حفاظت و بهره برداری پایدار از ذخایر ژنتیکی از اهمیت بالایی برخوردار است شناسایی و توصیف ذخایر ژنتیکی با استفاده از تکنیک های ژنومی و فنوتیپی و ارزیابی ذخایر ژنتیک با استفاده از معیارهای اجتماعی اقتصادی و اکولوژیکی بسیار مهم هستند.

وی تاکید کرد: بهبود وضعیت پایش ذخایر ژنتیکی متنوع سازی و پایداری بهره برداری از ذخایر ژنتیکی و مدیریت هماهنگ هدفمند و هوشمند داده ها و اطلاعات ایجاد زمینه دسترسی آسان به منابع ژنتیکی تحت کنترل و همچنین داده های غیر محرمانه برای آموزش و پژوهش توسعه و اجرای سیاست هایی برای تحریک نوآوری و یکپارچه سازی اهداف حفاظت و بهره برداری پایدار از ذخایر ژنتیکی در طرح ها و برنامه های ملی و دیگر سیاست های مرتبط مانند توسعه روستایی کشاورزی و جنگلداری) استفاده از شاخص های استاندارد برای نظارت بر روندهای حفاظت و بهره برداری از ذخایر ژنتیکی و ارائه آنها در مجامع ملی و بین المللی مرتبط توسعه استانداردهای بین المللی برای ارزیابی مجموعه های منابع ژنتیکی و جمعیت ها با هدف پایش روندها در حفاظت از تنوع ژنتیکی پایش منظم تمامی اقدامات حفاظتی در داخل و خارج از زیستگاه های طبیعی و بهره برداری پایدار و انجام ارزیابی ریسک و تهدید با استفاده از شاخص های استاندارد از موارد قابل توجه در راستای حفاظت و بهره برداری پایدار از ذخایر ژنتیکی هستند.

اشرف زاده اشرف زاده گفت: باید سیاست های موجود کشور و چشم انداز قانونی و ابزارهای مرتبط با حفاظت و بهره برداری پایدار از منابع ژنتیکی برای شناسایی شکاف ها و نیازمندی ها مورد بررسی قرار گیرد توجه جدی به استفاده از تجهیزات و فناوری های نوین و دانش محوری نقش مهمی در حفاظت و بهره برداری پایدار ذخایر ژنتیکی و زیستی دارد ایجاد زیر ساخت های فنی کارشناسی و تحقیقاتی یکپارچه ملی مستندسازی و بهره برداری پایدار از منابع ژنتیکی و ایجاد برنامه های توسعه ظرفیت انسانی در حفاظت از منابع ژنتیکی و بهره برداری پایدار و همچنین یکپارچه سازی رویکردهای مرتبط با منابع ژنتیکی در سیاست ها و برنامه های موجود در دانشگاه و صنعت باید در دستور کار قرار گیرد.

وی اظهار کرد: افزایش آگاهی تخصصی و همچنین آموزش و آگاهی عموم مردم از جمله کودکان در مورد ارزشهای ذخایر ژنتیکی برای جامعه وابستگی کشورها به منابع ژنتیکی و اهمیت حفظ تنوع ژنتیکی برای تداوم تأمین نیازهای حیاتی انسان نقش بسیار مهمی در حفاظت از ذخایر ژنتیکی کشور دارد. ضروری است که مشارکت و همکاری بین کلیه بازیگران در تمامی حوزه ها برای هم افزایی و یکپارچه سازی نقش بازیگران و ذی نفعان منابع ژنتیکی و همچنین تقویت و مستحکم سازی پیوندهای بین آنها در دستور کار قرار گیرد. ایجاد ظرفیت و توسعه فعالیت های مشترک در زمینه حمایت از زیر ساخت های اطلاعاتی و دسترسی بهتر به همه منابع مرتبط و اشتراک گذاری داده ها و ظرفیت سازی در زمینه نوآوری و خلاقیت ها در راستای شناسایی و حل مسائل و مشکلات از دیگر موارد مهم هستند.

مدیر کل دفتر موزه ملی تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط زیست تاکید کرد: سازمان حفاظت محیط زیست به استناد قوانین بالادستی از جمله قانون حفاظت و بهره برداری از منابع ژنتیکی کشور متولی حفاظت از ذخایر ژنتیکی کشور در حوزه حیات وحش است.

وی در پایان گفت: از مهمترین برنامه ها و اقدامات در حال انجام سازمان حفاظت محیط زیست در زمینه حفاظت از ذخایر ژنتیکی و زیستی عبارت است از: به روز رسانی و تقویت بانک های ژن ستادی و منطقه ای و همچنین مجموعه زیست بانک های گیاهی و جانوری مستقر در سازمان حفاظت محیط زیست، راه اندازی و تکمیل پایگاه داده اطلس تنوع زیستی ایران، تهیه نقشه ژنتیکی گونه های جانوری و گیاهی در تهدید و اندمیک کشور، رمزنگاری دی ان ای آرایه های مختلف حیات وحش کشور شناسایی و تهیه فهرست گونه های گیاهی و جانوری در اکوسیستم های مختلف خشکی و آبی حفاظت و احیا گونه های در تهدید و اندمیک جانوری و گیاهی، اجرای برنامه های آموزشی و فرهنگ سازی برگزاری نشست های تخصصی برنامه ریزی و مدیریت در زمینه گونه های بیگانه مهاجم و همچنین کنترل و مدیریت آفات و بیماری های گیاهی و جانوری است.