تبریز؛ شهر ابنیه و خانه موزه های سیاسی

خبرگزاری تسنیم از تبریز، از دیرباز نام کهن شهر تبریز گره خورده با تاریخ و سیاست بوده است.

نام تبریز و اهمیت ژئوپلیتیک آن در طول تاریخ، بیش از آن چیزی بوده است که در کتاب ها و تاریخ شفاهی روایت شده و سینه به سینه به نسل های بعد منتقل شده است.

روایت تبریز، روایتی گره خورده با تاریخ است که سیاست و اقتصاد و فرهنگ، هرکدام ستون محکمی از بنای هویتی این کهن شهر هستند.

تبریز و جایگاه سیاسی آن در طول تاریخ ایران زمین چه زمانی که پایتخت حکومت های سیاسی و چه زمانی که خاستگاه رویدادهای سیاسی بود، هنوز نشان ها و یادگارهایی از تاریخ با خود به همراه دارد.

نشان هایی که روایت گر مرکزیت سیاسی تبریز در طول تاریخ هستند، تلفیقی از هنر و فرهنگ و علم نیز هستند که در طول آشوب روزگار، بار امانت بزرگی به نام هویت و تاریخ را با خود به روزگار کنونی آورده اند.

اگرچه که آشوب حوادث زمانه، دست از ناملایمتی با ابنیه تاریخی تبریز و آذربایجان برنداشته اما هنوز هم بقایای هویتی مرکزیت سیاسی تبریز باقی مانده است.

قدمت اکثر خانه های تاریخی تبریز به دوران پس از قاجار می رسد. تبریز دومین شهر پر رونق کشور از لحاظ خانه های تاریخی است. تمام بناهای تاریخی و دیدنی موجود در شهر تبریز در آخرین شب سال 1193 هجری و در آغاز دوره قاجاریه، بر اثر وقوع زمین لرزه ای هولناک تخریب شدند و شهر تبریز به ویرانه ای از خرابه ها تبدیل گشت. البته برخی از بناهای محکم و استوار، همچون ارک علیشاه، بازار تبریز، مسجد استادشاگرد، مسجد جامع و مسجد کبود باوجود آسیب های فراوانی که دیدند، باقی ماندند.

پس از وقوع زمین لرزه سال 1193 هجری و در آغازین سال های دوره قاجار، ساخت وساز در شهر تبریز رونق گرفت و مردم بر روی خرابه های تبریز ویران شده، شهری نو با خانه هایی زیبا بنا کردند. امروزه نیز این خانه های قدیمی که قدمت شان به دوره قاجار می رسد، در نقاط مرکزی شهر تبریز به چشم می خورند.

هنوز هم خانه های تاریخی در تبریز به جای مانده از سیاست مداران تاریخ کهن و معاصر ایران در تبریز، باقی مانده اند و روایت تاریخ در دل این خانه موزه ها جریان دارد.

حتی کوچه پس کوچه های تبریز نیز روایت گر تاریخ کهن سال این شهر باشکوه هستند که دست یافتنی ترین روایت های خانه موزه های تبریز مربوط به دوران مشروطه است.

مسجد قزللی

مسجد قزللی یکی از مساجد تاریخی تبریز است که به واسطه حادثه مهمی که در 29 بهمن سال 1356 در مراسم اربعین شهدای شهر قم در آن اتفاق افتاد، باعث شد درخت انقلاب مستحکم تر از قبل به سمت پیروزی حرکت کند.

مسجد خزینه یا مسجد قیزیللی (به ترکی آذربایجانی: قیزیللی مچید/ مسجد طلایی) که به «مسجد حاجی میرزا یوسف آقا» نیز شهرت دارد، یکی از مساجد محوطه بازار تاریخی تبریز است که در خیابان جمهوری اسلامی و در کنار سرای گرجیلر واقع شده و قدمتش به دوران قاجار باز می گردد.

خانه علی موسیو یا مرکز غیبی

مرکز غیبی (سازمان مخفی اجتماعیون عامیون) تبریز، مهم ترین و مؤثرترین هسته حزبی، حزب اجتماعیون عامیون (سوسیال دموکراسی انقلابی) ایران بود که علی موسیو بنیان گذار آن بود.

خانه علی موسیو (خانه فکری مشروطه خواهان، مرکز غیبی تبریز) مربوط به دوره قاجار است و در کوچه صدر تبریز، واقع شده است.

جای جای خانه علی موسیو نشان قدم های مردی است که از استوانه های پایداری و مقاومت در برابر دشمنان آزادی بوده است، خانه ای که سرانجام غارت شد ولی خوشنامی برای علی موسیو و بدنامی برای متجاوزان تا ابد ماند.

خانه مشروطه

خانهٔ مشروطه، یکی از خانه های تاریخی و موزه های شهر تبریز است که در محله راسته کوچه واقع در غرب بازار تبریز قرار گرفته است. این بنا به سبک معماری دورهٔ قاجار ساخته شده و ملک شخصی مهدی کوزه کنانی بوده است.

بزرگان آذربایجان پس از به توپ بسته شدن مجلس شورای ملی توسط محمدعلی شاه قاجار در خانهٔ حاج مهدی کوزه کنانی جمع شده و به همفکری می پرداختند. همچنین این مکان محل تشکیل نشست های انجمن تبریز و مرکز فرماندهی مجاهدان در طی محاصرهٔ 11 ماههٔ تبریز و نیز مرکز تصمیم گیری برای پایین آوردن پرچم های تسلیم در برابر شاه قاجار بوده است.

از افراد مهمی که در این مکان به فعالیت و همفکری پرداخته اند می توان ستارخان، باقرخان، ثقةالاسلام تبریزی، حاجی میرزا آقا فرشی و بنیان گذار این مجموعه، حاج مهدی کوزه کنانی را نام برد.

تندیس هایی از حسین خان باغبان، حاج علی دواچی، ثقةالاسلام تبریزی، حاج علی ختایی، هوارد باسکرویل، کربلایی علی موسیو، شیخ علی اصغر لیلاوایی، آخوند خراسانی، علی اکبر دهخدا و زینب پاشا (تنها زن در صفوف مشروطه خواهان) به همراه مهرهای مختلف گروه های انقلابی از اشیای تاریخی خانه مشروطه است.

موزهٔ مشروطه نیز پس از ایجاد تغییراتی در تالارها و اتاق های خانهٔ مشروطه و به نمایش درآوردن اسناد تاریخی مربوط به انقلاب مشروطه در سال 1375 خورشیدی تأسیس شده است.

از مهم ترین آثار تاریخی این موزه می توان به سلاح کمری ستارخان، فرش مشروطه، وسایل شخصی سران مشروطه و دیگر مدارک مرتبط با انقلاب مشروطه اشاره کرد.

خانه شیخ محمد خیابانی

«خانه موزه شیخ محمد خیابانی» یک بنای تاریخی در مرکز تبریز است که شیخ محمد خیابانی 10 الی 15 سال آخر عمر خود را در آن زیسته بود.

این خانه که در میدان شهید بهشتی تبریز واقع شده، در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی احداث شده و ارزش میراثی این بنا، فرهنگی سیاسی است.

این خانه تاریخی روزگاری، محل اجتماع شیخ محمد خیابانی و یارانش برای نقش بر آب کردن قرارداد ننگین وثوق الدوله با انگیس ها برای سلطه بی چون وچرای «روباه پیر» بر سازمان مالی و نظامی ایران زمین بود.

خانه ثقه الاسلام

خانه ثقه الاسلام شهید یکی از بناهای تاریخی شهر تبریز است که قدمت آن به دوران پهلوی دوم بازمی گردد.

صاحب این خانه، ثقه الاسلام، یکی از مشروطه خواهان بزرگ و مبارز برجسته آن دوران بود که در هنگام اشغال ایران توسط نیروهای روسی به دار آویخته شد.

ثقةالاسلام همراه با پسران علی موسیو در جنبش مشروطه خواهی فعالیت می کرد و نقش مهمی در تحولات سیاسی آن زمان ایفا نمود.

این خانه به عنوان یادگاری از دوران مشروطه و فداکاری های مبارزان در راه آزادی، در حال حاضر یکی از جاذبه های تاریخی تبریز است.

خانه ستارخان

خانه تاریخی ستارخان، خانه ای است که سردار ملی دوران مشروطیت، ستارخان، در آن زندگی می کرد و یکی از مبارزان مشهور آن دوران بود.

در حیاط این خانه، تابلویی از ستارخان همراه با توپخانه بزرگی قرار دارد که نماد مبارزات او علیه استبداد و استعمار است.

ستارخان که در سال 1245 متولد شد، پس از اعدام برادرش توسط حکومت، به همراه خانواده اش به تبریز آمدند و در این خانه زندگی کردند.

او که از طرفداران سرسخت مشروطه خواهی بود، پس از مقاومت شدید در برابر نیروهای روسی، در نهایت شکست مشروطه خواهان را پذیرفت و به تهران رفت.

پس از رفتن او، خانه اش به توپ بسته شد. این خانه بعدها توسط حکومت پهلوی مرمت و بازسازی گردید تا یاد و خاطره مبارزات ستارخان و دیگر مشروطه خواهان زنده بماند.

خانه امیرکبیر

خانه امیرکبیر، خانه ای تاریخی است که به صدراعظم بزرگ تاریخ ایران، امیرکبیر، تعلق داشته است. امیرکبیر که پدر خانمش دستور قتل او را صادر کرده بود، سال های زیادی از دوران کودکی خود را نزد محمد شاه گذراند، اما خانه ای نیز دور از دربار داشت. زمانی که همراه با ناصرالدین شاه به تهران منتقل شد، بخش بزرگی از این خانه تخریب شد. اما در سال 1392 خانه امیرکبیر مجدداً مرمت و بازسازی شد و به شکل اولیه خود بازگشت و اکنون به بازدید عموم مردم در دسترس است.

امیرکبیر در طول زندگی خود خدمات بسیاری به ایران ارائه داد که از جمله آن ها می توان به تأسیس مدارس دارالفنون، انتشار روزنامه وقایع اتفاقیه، رسیدگی به امور کشور و کمک به ناصرالدین شاه در امور کشورداری و اصلاحات اجتماعی اشاره کرد که تأثیرات زیادی بر آینده تاریخی ایران گذاشت. خانه امیرکبیر اکنون به همراه پارک نزدیکی که در اطراف آن قرار دارد، یکی از مکان های دیدنی و تاریخی تبریز به شمار می رود.

کاخ استانداری آذربایجان شرقی؛ یادگار عمارت شمس العماره

به گواه تاریخ، بنای استانداری آذربایجان شرقی در میدان شهدای تبریز در جایی واقع شده است که قدمت آن به دوران صفوی باز می گردد؛ جایی که قلب تپنده تصمیم سازی های خطه آذربایجان از دو قرن قبل تا به امروز بوده است.

براساس اسناد تاریخی برجای مانده، محل امروزی عمارت زیبای استانداری آذربایجان شرقی، بخشی از ساختار بزرگ حاکمیتی ایران اسلامی در دوره حاکمیت آق قویونلوها است که تا میدان صاحب الامر و مسجد حسن پادشاه امتداد داشته است.

گفته می شود شاه عباس صفوی پس از انتقال پایتخت از تبریز به اصفهان، میدان نقش جهان این شهر را نیز با الگوبرداری از میراث معماری دیوانی آق قویونلوها به دست معماران اعزامی از تبریز، طراحی و ایجاد کرد.

اوج زیبایی و عظمت مجموعه دیوانی تبریز در دوره عباس میرزا بوده است و محمدسعید اردوبادی در کتاب جذاب و خواندنی تبریز مه آلود، به خوبی، روند اضمحلال این مجموعه تاریخی با محوریت شمس العماره (عالی قاپو) را به تصویر می کشد.

البته بنای فعلی عمارت استانداری آذربایجان شرقی در اوایل دهه 1310 شمسی و زمانی که عمارت زیبای شمس العماره در آتش کینه پهلوی به قاجار سوخت و کتابخانه غنی، ارزشمند و بی بدیل آن نیز به تلی از خاکستر تبدیل شد، احداث گردید.

عمارت فعلی استانداری در میدان شهدا به دلیل گذشت افزون بر هشت دهه از ساخت آن امروزه به یکی از نمادهای کهن شهر تبریز تبدیل شده است و دقیقاً بر روی کاخ عالی قاپوی تبریز بناشده است.

زمانی که از درب اصلی این بنا وارد می شویم حیاطی بزرگ و فضای سبز بسیار دل انگیزی می بینیم. پس ازآن در عمارت موزه هدایا را می بینیم؛ موزه ای دربرگیرنده هدایایی که از سوی سفرا و وزرای کشورهای مختلف به استانداران مختلف این خطه اهدا شده است.

دیوارهای این عمارت تاریخی، رازهای سربه مهر زیادی دارد؛ زیرا شاهد وقوع اتفاقات گوناگونی در خطه آذربایجان به ویژه از سوم شهریور 1320 شمسی به این سو بوده است.

عمارت استانداری آذربایجان شرقی اتاق های متعددی دارد که دو سالن بزرگ آن به دلیل میزبانی از هیئت های داخلی و خارجی برای دیدار با نفر اول حوزه تصمیم سازی استان از اهمیت ویژه ای برخوردار است. از نکات جالب توجه درباره تاریخچه این ساختمان تاریخی می توان به میز استاندار اشاره کرد که چهره های متعددی در طول این سال ها به خود دیده است.

عمارت بلدیه

تبریز به عنوان شهر اولین ها، پرچم دار تمدن در ایران بوده است و عمارت بلدیه تبریز که این روزها با عنوان عمارت شهرداری شناخته می شود یادگاری از نخستین های زندگی نوین شهری در تاریخ معاصر ایران است.

عمارت شهرداری تبریز یا کاخ شهرداری، اولین ساختمانی است که در ایران برای انجمن شهر و شهرداری ساخته شد. این بنا اولین بار در تبریز به عنوان بلدیه (شهرداری به سبک اروپایی و از روی نظم و قانون) بازگشایی شد.

کاخ شهرداری در زمان صدارت شهردار وقت یعنی حاج ارفع الملک جلیلی ساخته شد و اولین ساختمانی بود که در تبریز از همان سال تأسیس به آن بلدیه (ساختمانی که در آن امور شهرداری براساس قوانین شهری انجام می شود) گفتند.

از آنجا که عمارت شهرداری در مرکزیت شهر قرار دارد و بنای تاریخی مهمی در تبریز است، همواره مهم.ترین اتفاقات و وقایع تاریخی را شاهد بوده است و مراسم های بسیاری را دل خود جای داده و حتی با گذشت بیش از هشتاد سال از ساخت آن، هنوز هم جلسات رسمی شهرداری در این کاخ برگزار می شود.

برج خلعت پوشان

عمارت خلعت پوشان برجی است استوانه ای که قدمت آن به دوره صفویه بازمی گردد و در سه طبقه ساخته شده است. این برج، نمای آجری دارد و در گذشته محلی بود که برای کارگزاران حکومت صفوی و قاجار اختصاص داشت. این عمارت بعد از مرمت و بازسازی در دوره قاجار به محلی جهت «اهدای خلعت، مقام، نشان» توسط شاهان و ولیعهدان دوره قاجار به رجال حکومتی تبدیل شد، از این رو این بنا به عمارت خلعت پوشان معروف شده است. این عمارت در مسیر تبریز به باسمنج قرار دارد.

تاریخچه برج خلعت پوشان در دوران صفویه و قاجاریه به نمایش گذاشتن انعام و خلعت از سوی حکومت به شاهزادگان، حکام شهرها و مردم اختصاص داشت. این مراسم تحت نظارت ولیعهد مقیم تبریز برگزار می شد. اهمیت این مراسم نشان دهنده رویکرد سلطنتی در جامعه و اهمیتی بود که به احترام و ولایت پادشاهی داده می شد.

بیشترین رواج این مراسم در ایران به دلیل نیاز به رعایت اصول حکومتی بود. هر نماد پادشاهی به عنوان نمایندهٔ شاه باید با احترام بزرگ داشته می شد و در مراسم های مخصوصی خلعت می گرفتند. این رسوم در ایران از آن زمان رواج یافت و در طول تاریخ در ایران به عنوان نمایانگر احترام به پادشاهی شناخته می شد. برج خلعت پوشان در تبریز نیز برای اجرای این مراسم ها مورد استفاده قرار می گرفت و آخرین باری که مراسم خلعت پوشی در این برج برگزار شد، به سال 1330 میلادی بازمی گردد که در آن دوران، احمد شاه قاجار، برگزیده شدن شجاع الدوله مراغه ای به عنوان والی و حاکم آذربایجان را تصویب کرد.

اگرچه که روایت خانه های بازمانده تاریخ و سیاست در تبریز، روایتی محدود به ابنیه باقی مانده است اما چه بسیار بوده اند ابنیه ای که اگر حتی آجری از آنان بر زمین می ماند، می شد تاریخ کهن این شهر را به گواه ابنیه روایت کرد.

انتهای پیام/