الجزیره؛ سانسورچی جنایت جولانی

خبرگزاری تسنیم،حانیه قاسمیان، در یادداشتی نوشت: خبر خوب در قرن 21 ام این است که در جهان تعداد انسان هایی که سواد خواندن و نوشتن دارند روزبه روز بیشتر می شود؛ همچنین داده های معتبر می گویند که دسترسی مردم به رسانه های مکتوب و صوتی و تصویری روزبه روز در حال افزایش است. خبر بد اما این است که ابربنگاه های رسانه ای که سر گردنه جریان اطلاعات و اخبار ایستاده اند، هنوز می توانند مسیر اخبار را هدایت کنند و طوری میزانسن را بچینند که اگر صلاح نبود، خبری درز نکند. براساس اختلافات سیاسی، پروتکلی و چشم انداز این ابربنگاه های رسانه ای، ما می توانیم وجوه مختلف یک واقعه را دریافت کنیم و یا تحلیل های مختلفی از یک خبر را بشنویم. اما اگر روزی همه این سازمان های عریض و طویل با هم بر سر حذف و سانسور یک خبر توافق کنند چه؟! 
ده ها نسل کشی در قرن گذشته و دهه های اخیر در منطقه ما و سراسر جهان رخ داده و ما سال ها پس از وقوعش از آن مطلع شدیم. از نسل کشی رواندا گرفته تا پاکسازی نژادی مسلمانان برمه تا همین قحطی دو جنگ جهانی در کشور خودمان. 
نسل کشی 15 ماهه در غزه و پاکسازی قومی هدفمند رژیم تل آویو علیه این باریکه را اولین «نسل کشی» مستندشده نامیدند. از ابتدای شروع جنگ بسیاری از اصحاب علوم انسانی، ثبت این نسل کشی را پایانی بر دوره سانسور جنایات دانستند. با این حال با اعدام و کشتار و پاکسازی قومی علویان به دست تکفیری های تازه به قدرت رسیده در دمشق، بار دیگر این پرسش موضوعیت یافته است. در آستانه یک نسل کشی دیگر سؤال اینجاست که چرا علی رغم رشد و توسعه شبکه های مجازی و تبدیل شدن خود انسان ها به رسانه های فعال هنوز چشممان به بنگاه های رسانه ای است؟ چرا این رسانه ها هنوز وقتی اراده به سانسور محتوا یا واقعه ای می کنند؛ موفقند؟

ماجرا بیشتر از یک عکس و کپشن است! 
تأسیس شبکه های اجتماعی برای عده ای که نگران انحصار خبر و جریان اطلاعات بودند نوری در انتهای تونل بود. چنین تصور می شد که با گسترش نفوذ شبکه های اجتماعی، جریان اطلاعات و تحلیل در جهان از انحصار بنگاه های رسانه ای درآید. با این حال تا همین امروز گرچه شبکه های اجتماعی و رشد و گسترششان به عنوان روزنه هایی علیه سانسور رسانه های جریان اصلی عمل کرده اند اما همچنان توفیق با روایت مسلط رسانه های جریان اصلی است. به نظر می رسد که با گذشت بیش از ده سال از ظهور شبکه های اجتماعی و رشد تکنولوژی های تولید محتوا و آسان شدن این پروسه، فرودستان از طریق این شبکه ها همچنان نتوانسته اند روایت خود را تثبیت کنند. علت اینجاست که برخلاف آنچه که به نظر می رسد؛ روایت و تولید روایت در رسانه بیش از آنکه به دسترسی ادوات تولید محتوا بستگی داشته باشد به توانایی روایت ساختن بستگی دارد. توانایی ای که ریشه در یک انباشت تاریخی نخبگانی دارد و به قرن ها میراث علمی و فلسفی متکی است. فرودستی و استضعاف تاریخی مردمی که از جریان ثروت و قدرت طی دهه ها و قرن های متمادی دور بوده اند و فرصتی برای اتصال به سرمایه های فرهنگی و تاریخی تولید روایت نداشته اند عملاً امکان روایت کردن وضعیت فرودستی را از آن ها سلب می کند حتی اگر ادوات تولید محتوا را نیز در اختیار داشته باشند. با این مقدمه شاید درک توفیق رسانه های جریان اصلی حتی در شبکه های اجتماعی نیز قابل فهم باشد. در رقابت میان فرودستان و شهروندان و ابربنگاه های رسانه ای در شبکه های مجازی، مسلماً رسانه های جریان اصلی که علاوه بر در اختیار داشتن امکانات لجستیکی و فنی بیشتر، پشتشان به میراث چندصدساله روایتگری و ساخت روایت مسلط گرم است، پیروزند. سرمایه گذاری این ابربنگاه های رسانه ای بر فضای مجازی و حتی پرورش و حمایت از انسان رسانه های «به ظاهر مستقل» نیز یک سرمایه گذاری پرسود و برنده است که با انواع تکنیک های ضریب دهی محتوا در شبکه های مجازی خیلی زود نقد می شود. حال این ابر بنگاه های رسانه ای که شبکه مویرگی تولید و توزیع خبرشان در همه جهان گسترده است ممکن است به اقتضای تضاد و تعارض منافعشان و یا پروتکل های کلی رسانه شان در نور افکندن به زوایای مختلف یک واقعه بپردازند اما امروز منطقه ما در آستانه لحظه ای است که امکان دارد در های آهنین اطلاع رسانی همه این شبکه ها به روی جنایتی هولناک بسته شود. پرداختن به این مسئله امروز ضرورت دو چندانی ایجاد می کند؟ ضرورت بازپرسیدن سؤالی که اسپویک، جامعه شناس هندی پرسید: «آیا فرودست می تواند سخن بگوید و یا اینکه آیا فرودست می تواند روایت خودش را بسازد و انحصار ابررسانه ها را دور بزند؟»

غزه؛ روایت ثبت یک نسل کشی 
صبح روزی که همه ما با خبر حمله برق آسای نیرو های مقاومت در غزه به اراضی اشغالی بیدار شدیم؛ کسی فکرش را نمی کرد تا 24 ساعت بعد کل فضای رسانه ای همه جهان، از محافظه کار و دست راستی گرفته تا لیبرال و چپ، همه یک صدا به طور ادعایی از آنچه «جنایت نیرو های حماس» می خوانند در اراضی اشغالی و شایعه و ادعای نوزادان بی سر و تعدی به زنان بگویند و بنویسند. 
تا چند هفته پس از عملیات طوفان الاقصی فضای رسانه ای و افکار عمومی جهان علیه مقاومت بود و روایت اسرائیلی، روایت مسلط. با این حال رفته رفته با متراکم شدن حجم جنایت و آدم کشی رژیم صهیونیستی علیه غیرنظامیان در غزه ورق روایت مسلط برگشت و رژیم صهیونیستی عرصه افکار عمومی را به مقاومت باخت. 
در این پیروزی چندین عامل نقش عمده ای ایفا کردند؛ اول از همه انسان رسانه هایی که از روز اول نسل کشی شروع به روایت نسل کشی کردند. شخصیت هایی مثل بیسان، پلستیا و معتز، دکتر غسان ابو سته و دیگر شخصیت های حقیقی که در متن فاجعه حضور داشتند با تولید محتوای متراکم توانستند روایتی لحظه به لحظه از نسل کشی ارائه دهند و دیوار سانسور را دور بزنند.
پس از آن عملکرد اشتراکی فلسطینی، صفحات مجازی ای که حول محوریت یک موضوع خاص محتوا تولید می کنند، حوزه نفوذ این روایت های دست اول از نسل کشی را توسعه و به آن ها در فضای مجازی ضریب دادند. گرچه پروتکل ها و دستورکار های سوگیرانه این پلتفرم ها مانع بزرگی در این مسیر بود و این خرده رسانه ها بهای سنگینی پرداختند - مانند صفحه پرمخاطب All eyes on Palestine که تابستان امسال از دسترس خارج شد. با این حال به علت حضور مویرگی و متعدد و متراکم این خرده رسانه ها، رسانه های اجتماعی و انسان رسانه ها، پیام نسل کشی از هزارتوی پرمانع سانسور عبور کرد. 
باری، روایت نسل کشی علی رغم کوشش خرده رسانه ها و دیاسپورای فلسطینی چیزی کم داشت؛ رسانه پرمخاطب و صاحب گفتمانی که بتواند از سطح روایت ماوقع عبور کند و روایت عمیق و واجد تحلیلی از ابعاد مختلف نسل کشی ارائه دهد. این نقش را در میان همه رسانه های جهان شبکه الجزیره بر عهده گرفت. روایت الجزیره که گرچه در برخی ابعاد وجوه سوگیرانه داشت اما به علت ارتباطات گسترده این رسانه با حماس و منابع گسترده مالی، لجستیکی و نیروی انسانی توانست روایت قدرتمندی از مشروعیت مقاومت مردم فلسطین و جنایت رژیم در غزه ارائه دهد.   برای بسیاری از مردم جنوب جهانی که فرودستی ای تاریخی را در عرصه روایت و بازنمایی رسانه ای تجربه کرده بودند الجزیره یک روزنه امید میان همه این بنگاه های رسانه ای قدرتمند بود. رسانه ای که چند سال پیش یکی از خبرنگارانش- شیرین ابوعاقله - در حال ثبت جنایات رژیم تل آویو در کرانه باختری به شهادت رسیده بود و خبرنگار دیگرش در غزه، وائل الدحدوح همه خانواده اش را در مسیر رسالت خبرنگاری اش از دست داده بود. بسیار از مردمی که به روایت مسلط رسانه های غربی تعلق نداشتند، به الجزیره اعتماد کردند و الجزیره با همین بازنمایی نسبتاً منصفانه از نسل کشی در غزه توانست سرمایه اجتماعی مهمی در جهان به دست آورد. 
با این حال این رسانه وابسته به دولت قطر وجوه تاریکی داشت که حافظه مردم منطقه خاورمیانه در جنگ داخلی سوریه و دوران سیطره داعش بر عراق و شام، آن را به خاطر می آورد. به خاطر آوردن اینکه محمد الجولانی نخستین بار پشت به دوربین الجزیره در رسانه های جمعی ظاهر شد و بعد ها رو به دوربین این رسانه قطری نشست و گفت که نگاه های افراطی و تکفیری اش عوض شده، اینکه الجزیره یکی از رسانه های ضریب دهنده به خبر دروغ کاربرد سلاح های شیمیایی در غوطه دمشق توسط ارتش وقت سوریه بود، نیاز به حافظه قوی ای ندارد. 
با این حال چنین به نظر می رسید که الجزیره در مسیر تبدیل شدن به یک رسانه فراگیر جنوب جهانی، در روایتگری فرقه گرایانه جنگ ها و نزاع های داخلی در منطقه تجدید نظر کرده است. ارائه روایتی منصفانه از حمله رژیم به لبنان و مقاومت حزب الله و حذف بخش زیادی از آرشیو های مربوط به جنگ سوریه در سایت الجزیره برای بسیاری یک امید تازه بود. 
با این حال تنها یک روز پس از آتش بس در غزه و حمله تحریرالشام به حلب کافی بود که امید داشتن یک رسانه فراگیر متعلق به منطقه خاورمیانه نقش بر آب شود.

از سفید شویی جولانی تا سانسور کشتار 
 پس از سقوط دمشق در ماه دسامبر 2024، الجزیره یکی از اولین شبکه هایی بود که از سوی نیرو های تحریر الشام اجازه ورود به دمشق را پیدا کرد. الجزیره بعد از حدود 13 سال به دمشق برگشت و قرار شد که از شادی مردم از رفتن اسد بگوید و نزاع ها و خلأ قدرت های درونی جامعه سوریه را زیر فرش ببرد. مأموریت این بود که همه از برافتادن اسد خوشحال باشند و پرسش ها درباره روند انتقال قدرت و یا بحران اقلیت ها، خیلی زود تلقی شوند. 
این موضوع البته برای کسانی که ساختار این شبکه را می شناسند عجیب نیست. این رسانه دولتی، به مجموع دلایلی اعم از منافع دولت قطر و شبکه ذی نفعان و سرمایه گذارانش همواره نسبت به وقایع سوریه به سمت سلفی ها سوگیری داشته است. البته ماجرا صرفاً محدود به منافع دولتی و شبکه ذی نفعان نیست. در تحریریه این شبکه تعداد زیادی خبرنگار و تولیدکننده محتوا با گرایش هایی نزدیک به سلفی های سوریه وجود دارند؛ همین نیروی انسانی نزدیک به معارضان سوریه؛ به واسطه شبکه های ارتباطی شان به معارضان و نیرو های سلفی ضریب بیشتری می دهند. 
سلمی الجمل، گوینده مشهور و محبوب فلسطینی-سوری الجزیره و دیما الخطیب، خبرنگار مشهور فلسطینی-سوری از جمله خبرنگارانی بودند که بلافاصله به سوریه پسا اسد سفر کردند. محتوای تیم رسانه ای تلویزیون الجزیره در دمشق پسا اسد بر یک جمله کلیدی متکی بود؛ سوریه در امن و امان است و انتقال قدرت در سوریه با صلح و ثبات رخ می دهد. 
از همان روز های اول تعداد زیادی گزارش میدانی و روایت درباره کاهش اخبار ساحل غربی سوریه نپردازد. 
این فقدان اطلاع رسانی در شرایطی که نیرو های تحریر الشام اجازه ورود به خبرنگاران مستقل را محدود کرده اند و رسانه های کوچک تر شبکه ارتباطی و مالی ورود به ساحل غربی را ندارند، سؤال از بازنمایی و ثبت نسل کشی را جدی تر می کند.  فی الحال چنین به نظر می رسد آنچه که امروز در اختیار ماست میکرو رسانه ها و رسانه های اجتماعی مستقل سوری و اندک خبرنگاران مستقل متعلق به این کشور است. صفحاتی مانند آرشیو عدالت برای سوریه، و نبقی و خبرنگارانی مانند کورک آلماسیان، روزنامه نگار مستقل ارمنی-سوری. در چنین شرایطی اهمیت حضور این خرده رسانه ها دو چندان است و نیز ضریب دادن به این رسانه های کوچک وجوبی مضاعف دارد. باید پذیرفت که امکانات روایت این پاکسازی قومی اندک است و علویان سوریه نه از میراث روایتگری و بازنمایی چندین ساله برخوردارند، نه امکانات مالی و لجستیکی روایت را دارند و نه الجزیره ای که جور بایکوت رسانه ای غربی ها را بکشد. فرودستی علویان سوریه امروز چند بعدی است و البته کنشگری برای ساخت یک رسانه فراگیر غیر فرقه ای را در بلند مدت، ضروری می کند.

منبع: روزنامه فرهیختگان

انتهای پیام/