مبانی مرجعیت علمی قرآن کریم در حوزه اخلاق

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، مجتبی نوروزی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، شامگاه 18 اسفندماه در نشست علمی «مبانی مرجعیت علمی قرآن کریم در حوزه اخلاق» که به همت دانشکده علوم قرآنی مشهد در حاشیه هجدهمین نمایشگاه قرآن و عترت مشهد برگزار شد، اظهار کرد: امروزه بحث های زیادی درباره مرجعیت علمی قرآن کریم، در مقابل مرجعیت اخلاقی آن و جایگاه آن در علوم مختلف مطرح می شود. به عبارت دیگر، پرسش این است که آیا قرآن در علوم مختلف انسانی می تواند به عنوان منبع (و یا حتی منبع اصلی) مورد استفاده قرار گیرد یا خیر.

طبیعتاً هدف قرآن تربیت بشر است و علومی که در آن وجود دارد، دارای مرجعیت هستند که یکی از این علوم، علم اخلاق است. بحث اصلی ما این است که آیا قرآن کریم می تواند یک مرجع اخلاقی برای ما باشد؟ آیا می توان در مسائل اخلاقی به قرآن کریم رجوع کرد؟

در اینجا باید مفاهیم چیستی اخلاق و مبانی اخلاق در نظر بگیریم. «اخلاق»، در لغت، جمع «خُلق» است و به مجموعه ای از ویژگی ها و رفتارهایی اطلاق می شود که انسان را به سوی کمال و سعادت سوق می دهد و او را به سمت فضائل اخلاقی هدایت می کند.

مرجعیت اخلاقی به چه معناست؟

هدف انبیاء، اصلاح اخلاق بوده است. آیه 164 سوره «آل عمران» و آیات دیگر بیانگر این است که پیامبران برای تعلیم، تربیت و تزکیه انسان ها مبعوث شده اند. قرآن به طور کلی متکفل تربیت است و این آیه به ویژه بر تزکیه و پرورش اخلاقی تأکید دارد. مرجعیت علمی قرآن به این معناست که قرآن در چه علومی می تواند به عنوان منبع معتبر به حساب آید. «مرجعیت» از ریشه «رجع» به معنای بازگشتن است و در فقه و زمینه حکومت، ما کتب مرجع را داریم که محل رجوع هستند. منظور ما از طرح این پرسش این است که آیا قرآن می تواند منبع اصلی اخلاق باشد؟

مبانی علم اخلاق در قرآن

«مبانی» در لغت جمع «مبنا» به معنای ریشه، اساس، اصل، قاعده و قانون است، یعنی باورها و اصول پذیرفته شده ای که عالمان علم اخلاق بر آن تکیه می کننند. همچنین پنج مبنا برای مرجعیت علم اخلاق در قرآن در نظر گرفته ایم که شامل «جامعیت»، «اهتمام»، «محوریت علم اخلاق» و «اجتماعیت»

چگونه فضائل و رذائل اخلاقی را به دست آوریم؟ عقل کشف کننده فضائل و رذائل است و می تواند یک سری مفاهیم کلی را در نظر بگیرد. همچنین، انسان ها به طور طبیعی به خوبی ها گرایش دارند. اما مهم ترین منبع تعیین فضائل و رذائل خود قرآن است، چرا که رذائل و فضائل اخلاقی را تبیین کرده است و ما می توانیم بر اساس آن عمل کنیم. در حالی که کشف و شهود یک سری محدودیت ها دارد. بنابراین، قرآن مهم ترین منبع است.

سنت هم به فهم قرآن کمک می کند. بنابراین، قرآن مهم ترین منبع برای اخلاق است و دومین ویژگی آن، جامعیت اخلاقی قرآن است که مهم ترین مبحث در حوزه اخلاق در قرآن است.

جامعیت قرآن بر مبنای مبانی قرآنی است. ویژگی سوم که قرآن را مرجع اخلاقی می دانیم، اهتمام ویژه قرآن به اخلاق است. به طوری که هر قصه ای در قرآن مطرح شده، در بردارنده بحث اخلاق است. بنابراین، بیشتر آیات قرآن اخلاقی است. محوریت اخلاقی در آیات قرآن به این معناست که حتی در تکالیف، بحث اخلاق مورد نظر است؛ مثلاً روزه به خاطر تزکیه و تقوا است، پس بحث اخلاق مورد نظر دارد.

در بیان تمثیل ها هر چه در قرآن است، رنگ و بوی قرآنی است. ویژگی پنجم، اجتماعی بودن قرآن در علم اخلاق است که شامل مبانی و اصول مهم اخلاق است. از جمله این مبانی می توان به مبانی هستی شناسی که بحث توحید است، اشاره کرد و بازگشت این جهان به سوی خداوند و زندگی در سرای آخرت و همچنین معرفت شناسی و جایگاه عقل و مبانی انسان شناسی شامل سلامت جسم و روح.

اگر کسی می خواهد به اخلاق حسنه برسد، باید به سمت قرآن و اخلاقیات آن برود. یکی از دلایل مرجعیت قرآن این است که قرآن به خاطر اینکه ما در عمل بتوانیم به درستی عمل کنیم، الگوهای اخلاقی را به صورت اسوه برای ما آورده است. پیامبران طبق آیات مختلف دارای عصمت هستند و در قرآن به صورت اسوه حسنه آمده اند. این اسوه حسنه دارای کارکرد یگانه است و در بردارنده بهترین و ناب ترین اصول اخلاقی است.

علاوه بر این، از قرآن می توان نظام های اخلاقی را استخراج کرد. نظام های اخلاقی دسته بندی های گوناگونی دارند؛ مانند اخلاق دینی، اصول اخلاقی مربوط به خود انسان در برابر خویش و جهان و همچنین نظام اخلاقی اجتماعی و... . همانطور که اشاره شد، امروزه بحث مرجعیت قرآن در علوم انسانی یا تجربی مطرح است که در علوم انسانی می توان به اخلاق، حقوق، انسان شناسی و... اشاره کرد.

انتهای پیام