مکتب اخلاقی ارسطو، هدف از اخلاق را چه چیزی می داند؟

خبرگزاری مهر-گروه دین و اندیشه: چگونگی و میزان تأثیر دین در هر جامعه ای از یکسو به تعریف و نقش دین در زندگی افراد و از سوی دیگر به شرایط اجتماعی-فرهنگی آن جامعه بستگی دارد. جوانان سرمایه های عظیم یک جامعه و آینده سازان نظام و افتخار آفرین مردم اند جامعه شناسان معتقدند جامعه ای سالم است که جوانانی سالم داشته باشد. یکی از راه های مهم تربیت سالم آشنایی جوانان با آموزه های دینی و بایدها و نبایدهاست.

به طور کلی جوانان ذهن خلاق و جستجوگری دارند و همواره به دنبال کشف حقیقت و حل مسائل و پاسخ گویی به شبهات خویش اند. جوان با ده ها سوال از جمله این که من کیستم و از کجا آمده ام و به کجا می روم رو به رو است که برای این سوال ها باید جواب قانع کننده ای ارائه داد. این شبهات به تعبیر آیت الله شهید مطهری گذرگاه خوبی هستند اما عدم پاسخ گویی به آنها یا در نظر نگرفتن روحیه جوانان در هنگام پاسخ گویی موجب تزلزل در باورهای دینی آنان می گردد و پایه های تربیت دینی را سست می گرداند. خدای متعال به نسل امروز عنایت فرموده و آن این است که قوای فکری و عقلانی جوانان امروز ما نسبت به نسل های پیش خیلی زودتر به کار می افتد، به طوری که علاقه مندند مسائل را به صورت ریشه ای و همراه با استدلال درک کنند و تنها به تبعیت از دیگران اکتفا نکنند و این نعمتی خدایی است که زودتر انسان ها را در معرض تکامل قرار می دهد. آن چه پیش رو دارید گزیده ای از سخنان مرحوم آیت الله مصباح یزدی در خصوص قلمرو ارزش های دینی است:

رابطه لذت و ارزش اخلاقی

بدون شک محرک ابتدایی ما در فعالیت های زندگی، غرایز هستند. اموری از قبیل احساس گرسنگی، تشنگی، خستگی، درد، نیاز جنسی و … تدریجاً انسان نیازی را در خود احساس می کند و درصدد رفع آن برمی آید و هنگامی که این خواسته ها تأمین شود حالت خوش آیندی پیدا می کند که معمولاً از آن به «لذت» تعبیر می کنند. شاید همین امر موجب شده که از چند هزار سال قبل برخی از اندیشمندان بشری گفته اند: انسان به دنبال لذت است و اساس ارزش ها و خوبی ها لذت بخش بودن امور و اساس بدی ها درد و رنج آور بودن آن هاست. اما آیا واقعاً درک ما از اخلاق و ارزش اخلاقی در همین حد است!؟ به عنوان مثال وقتی گرسنه می شویم و غذا می خوریم می گوئیم: عجب کار اخلاقی خوبی انجام دادیم!؟ اگر این طور باشد باید همین حرف را عیناً درباره حیوانات هم بگوییم. گرچه انجام کارهای اخلاقی لذت بخش است، اما برای هر لذتی وصف اخلاقی و ارزشی را به کار نمی بریم.

سؤالی که در این جا مطرح می شود این است که: بین ارزش اخلاقی و لذت چه ارتباطی وجود دارد؟ برای تحلیل این مسئله می گوئیم: وقتی انسان نیازی مادی و غریزی را ارضا می کند این کار به ارزش اخلاقی متصف نمی شود، اما اگر تزاحم شود بین این که مثلاً انسان به جمع آوری ثروت بپردازد یا با تحصیل علمْ دانشمند شود و هم به خلق خدا خدمت کند و هم خدا را بهتر بشناسد؛ وقتی او یکی را بر دیگری ترجیح دهد، هر کسی بر طبق نظام ارزشی خود وی را تحسین یا سرزنش می کند. آن هایی که ارزش اخلاقی را در « دیگرخواهی » بدانند، وقتی او را تحسین می کنند که احسان به دیگران را ترجیح دهد.

پس در آفرینش ارزش اخلاقی، یک نوع گذشت و ترجیح امری بر امر دیگر لحاظ شده است و اگر انسان تنها نیاز خود را برطرف کند فعل او موضوع فعل اخلاقی شمرده نمی شود. بنابراین درباره رابطه لذت با فعل اخلاقی می توان گفت: اولاً، باید لذت را تعمیم دهیم و گمان نکنیم که لذت تنها در خوردن، خوابیدن و مسائل مادی است، بلکه مصادیق دیگری هم دارد. ثانیاً، تحصیل هر لذتی کاری اخلاقی نیست. آن لذتی با اخلاق ارتباط پیدا می کند که ناشی از نوعی فدا کردن و ترجیح امری بر امر دیگر باشد.

با توجه به این نکات، خطاب به کسانی که می گویند: انسان باید به دنبال لذت باشد، می گوئیم: حتی اگر لذت پرست باشید، فطرت انسان می گوید: باید لذت بیشتر و پایدارتر را ترجیح دهید. ما با لذت گرایی مخالف نیستیم، بلکه می گوئیم: لذت گرایی محدود خطاست که اولاً، تنها لذت های مادی را شامل شود و ثانیاً، محدود به همین زندگی دنیا باشد. چرا در مقایسه هایتان آخرت را لحاظ نمی کنید!؟

بهشت، جایگاه سعادت

با توجه به نکات فوق می توانیم پلی به مفهوم سعادت بزنیم و چند نکته ای را هم در این باره عرض کنیم. برخی سعادت را امری می دانند که در اثر لذت بهتر و پایدارتر حاصل می شود و کسی را خوشبخت می دانند که بهترین وضع زندگی مطلوب را داشته باشد. بین لذت و سعادت یک رابطه تنگاتنگی وجود دارد، اما معمولاً همه این بحث ها را تنها درباره لذت های دنیایی مطرح می کنند. حتی در مکتب اخلاق ارسطو هم که از عمیق ترین و ریشه ای ترین منابع مکاتب اخلاقی دنیاست و هدف از اخلاق را سعادت می داند صحبت درباره سعادت دنیاست و اصلاً بحثی از آخرت مطرح نیست. اما قرآن می گوید: «فَمِنْهُمْ شَقِیٌّ وَسَعِیدٌ * فَأَمَّا الَّذینَ شَقُواْ فَفِی النَّارِ لَهُمْ فِیهَا زَفِیرٌ وَشَهِیقٌ * … وَأَمَّا الَّذینَ سُعِدُواْ فَفِی الْجَنَّةِ * خَالِدینَ فِیهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ ؛ 5 مردم دو دسته اند؛ یک دسته اهل سعادت اند و دسته دیگر اهل شقاوت. آن هایی که شقی هستند دائماً دم و بازدم جهنم آن ها را می سوزاند و آن هایی که اهل سعادت اند جایگاهشان در بهشت است و تا خدا خدایی می کند هر چه بخواهند برایشان آماده است.»

قرآن ملاک سعادت و شقاوت را آخرت می داند. باید دید کدام لذت پایدارتر است. شقاوت هم به معنای رنج و عذاب است، اما کدام رنج و عذاب پایدارتر است؟ سختی دنیا اگر هشتاد هزار سال هم بود در برابر عمر آخرت مثل یک چشم بر هم زدن می ماند. انبیا نمی گویند: لذت و سعادت بد است، بلکه می گویند: به دنبال لذت پایدار باشید و بدانید که چنین لذتی در این دنیا پیدا نمی شود و لذت های دنیا سرانجام تمام می شوند.

پس بین لذت و سعادت رابطه بسیار نزدیکی است. سعادت همان برآیند لذت ها و سختی هاست. اگر لذت های انسان بیش از سختی های او بود انسان خوشبختی شمرده می شود. اما سعادت مطلق در جایی یافت می شود که لذت دائم و بهترین را داشته باشد و چنین سعادتی تنها در آخرت یافت می شود.

نقد دیدگاه ارسطو

بحث اصلی موحدان با امثال بزرگانی مثل ارسطو این است که نباید دایره لذت و سعادت را محدود به چند سال عمر دنیا کنید. همچنین لذت منحصر به شهوت، غضب و عقل نیست، بلکه در همین دنیا درک های لذت بخش دیگری هم وجود دارد که بندگان شایسته خدا در اثر انس با خدا آن را می یابند و به اصطلاح فلسفی از نوع علم حضوری اند .

اشکال دیگر به ارسطو این است که تزاحم و اعتدالی که شما بین شهوت، غضب و عقل بیان می کنید در لذت های دنیوی موضوع دارد. اما ما ثابت می کنیم که حیات دیگری وجود دارد که این سه با هم تزاحمی نداشته، و همه این قوا در حد اعلا ارضا می شوند. آیا در چنین زندگی و حیاتی جایی برای رعایت اعتدال باقی می ماند؟

سوال دیگری که درباره نظریه ارسطو می توان طرح کرد این است که: حد وسط کمالاتی مانند علم چیست؟ علم کمالی است که هر چه انسان بیشتر کسب کند بهتر است. البته به این سوال پاسخ هایی داده شده که شاید بهترین پاسخ این است که مقصود ارسطو مطلوبیت حد وسط بین سه قوه است، به این معنا که به اندازه ای دنبال کسب علم برو که بیمار نشوی ! برای بقای نسل بشر هم باید ازدواج کنی و به بهانه تحصیل علم ازدواج را ترک نکن! اعتدال به این معناست که سهم هر یک از این قوای سه گانه داده شود، اما سوال این جاست که اگر کسی توانست همه آنچه که مطلوب انسان است را یک جا جمع کند، آیا باز هم تعدیل لازم است یا در این صورت باید بگوییم: هم علم و هم لذت خوراک هر چه بیشتر باشد بهتر است؟ اگر این ها تزاحمی نداشته باشند کثرت آن ها چه عیبی دارد؟ آیا اقتضای اخلاق این است که در آن جا هم حتماً از افراط و تفریط پرهیز کنیم؟ فرمول شما ناشی از تزاحمی است که این قوا با یکدیگر دارند وگرنه علم به طور ذاتی مطلوب است و هر چه بیشتر باشد بهتر است. لذت عبادت هم هر چه بیشتر باشد مطلوب است، مگر این که موجب بیماری شود و انسان را از عبادت بازدارد. اشکال دیگر نظریه اعتدال این است که این سه قوه را در یک عرض قرار می دهد که جلسه قبل به آن اشاره کردیم.

تحقیقی تطبیقی در فلسفه اخلاق

1. لذت گرایی و اخلاق اسلامی

اکنون باید ببینیم از میان مبانی اخلاقی مذکور کدام یک با مبانی اخلاق اسلامی سازگار است. در پاسخ به این مسأله باید عرض کنیم که: لذت گرایی با مبانی اسلامی به شرطی مطابقت می کند که لذت را تنها در لذت مادی محدود نکنیم، و همچنین به دنبال لذت بهتر و با دوام تر باشیم که لذت اخروی است. با این مبنا می گوئیم: اگر انسان به دستورات دین عمل کند به بهترین و پایدارترین لذت ها می رسد.

2. نظریه اعتدال و اخلاق اسلامی

سخن ارسطو و نظریه اعتدالْ مطلوب است، اما نه از آن جهتی که حد وسط بین افراط و تفریط است، بلکه مطلوبیت آن به خاطر تأمین نیازهای ماست. ما هم می گوئیم: باید از خوردنی ها استفاده کرد، باید ازدواج کرد، باید علم آموخت، و … اما همه به خاطر این که این ها نیازهای مقدمی است و اگر تأمین نشود به کمال انسانی خویش نمی رسیم.

3. نظریه سقراط و اخلاق اسلامی

در بررسی سخن سقراط هم می گوئیم: قبول داریم که وجه امتیاز انسان نسبت به حیوانات مراتب علم اوست، اما شما از علومی غفلت کردید که در اثر ارتباط با خدا حاصل می شوند و از همه مهم تر هستند؛ علومی الهامی، خدادادی و شهودی که تا انسان خود مزه اش را نچشد اصلاً نمی تواند بفهمد که چیست ( فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَّا أُخْفِیَ لَهُم مِّن قُرَّةِ أَعْیُنٍ ).6

4. مکتب دیگرگرایی و اخلاق اسلامی

مکتب دیگری که به آن اشاره کردیم مکتب دیگرخواهی بود که ملاک ارزش اخلاقی را دیگرخواهی می دانست. آیا این مکتب با مکتب اسلام سازگاری دارد؟ از قرائنی که در کلام قائلان به این نظریه هست معلوم می شود که مقصودشان این است که انسان همیشه به فکر خودش نباشد، بلکه به فکر خیر دیگران هم باشد و نیازمندی های دیگران را هم در نظر داشته باشد. اشکال اساسی این نظریه این است که اولاً، بالاترین ارزش های اخلاقی در سایه ارتباط با خدا و عبادت خدا پیدا می شود که ارتباط با دیگر انسان ها در آن لحاظ نشده است. ثانیاً، این دیگر خواهی وقتی ارزش اخلاقی اسلامی در حد بالا دارد که به خاطر خواست خدا باشد. باید محبوب اصلی انسان خدا باشد و دوستی و خدمت به خلایق از آن دوستی سرچشمه بگیرد. ارزش این دیگرگرایی بسیار متفاوت است با ارزش آن دیگرگرایی که تنها از عاطفه ناشی شود. ما هم می گوئیم: دیگرخواهی از اخلاق فاضله است و بسیاری از اخلاقیات ما تحت این عنوان می گنجد، اما به این شرط که اولاً، این رابطه محصور در شخصی خاص نشود و ثانیاً، دیگرخواهی تنها به خاطر رابطه ای عاطفی و انسانی نباشد، چرا که این رابطه عاطفی در بین حیوانات هم وجود دارد.

ریشه اختلاف اسلام با سایر مکاتب اخلاقی

به طور کلی ریشه اختلاف اسلام با سایر مکاتب، به تفاوت جهان بینی اسلامی با جهان بینی فیلسوفان غیر اسلامی برمی گردد. آن ها شناخت درستی از خدا، حقیقت انسان و زندگی ابدی ندارند. ما باید خدا را شاکر باشیم که ما را با مکتب انبیا آشنا کرد.
اما تفاوت مهم اسلام با سایر مکاتب اخلاقی این است که اسلام همه ارزش های اخلاقی را در گروی نیت شخص می داند. ظاهراً تا آن جا که بنده اطلاع دارم جز در مکتب کانت به این نکته توجه نشده است (که آن هم به مشکلات دیگری مبتلاست که در جای خود اشاره کرده ایم). اگر اعتدال و همه شروطی که مکاتب مختلف اخلاقی گفته اند در عمل انسان رعایت شود اما نیت انسان ریاکاری و رسیدن به ارزش های دنیوی باشد این عمل از نظر اسلام اصلاً ارزش اخلاقی ندارد.

کار اخلاقی از دیدگاه اسلام

بنابراین، از دیدگاه اسلام، کاری ارزش اخلاقی دارد که انسان آن را به این دلیل بر کاری دیگر ترجیح دهد که تأثیر بیشتری در کمال او و در تأمین خواسته فطری نهایی او دارد، و وقتی فهمید خداست که همه عالم هستی را برقرار کرده و اوست که همه نیازهای انسان را برآورده می کند، دل به او بسپارد و همه کارهای خویش را برای او انجام دهد ( إِلَّا ابْتِغَاء وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلَی ).7

1. اعلی، 16و 17.

2. طه ، 73.

3. صحیفه سجادیه، مناجاة المریدین.

4 . زخرف ، 71.

5. هود، 105-109.

6. سجده، 17.

7. لیل ، 20.