تأثیر حضور عاطفی پدر بر رشد ابعاد مختلف شخصیت فرزند

به گزارش ایکنا؛ سیزدهم رجب، سالروز میلاد علی بن ابیطالب(ع) است، این روز را روز پدر نامگذاری کرده اند؛ چراکه علی(ع) پدر همه بشریت است. سراسر زندگی آن حضرت، آموزه هایی است که می توانیم از آنها الگو بگیریم. علی(ع)، به عنوان پدر و همسر در فرزندپروری و همسرداری مظهر مهربانی و صمیمیت و در برخورد با دشمنان قاطع و محکم بود. پدر در هر خانواده ای نقش ویژه ای ایفا می کند، از یک سو تکیه گاه محکم، الگو و راهنما در شکل گیری شخصیت فرزندان است و از سوی دیگر در ایجاد محیط خانوادگی امن و آرام بسیار مؤثر است. این وجوه از نقش پدر در رشد و توسعه فرزندان نقش اساسی دارد و می تواند آنها را به انسان هایی محکم و قوی تبدیل کند، در غیر این صورت نیز ممکن است سلامت روانی و جسمی آنها در معرض خطر و آسیب باشد و به تبع جامعه از این آسیب ها در امان نخواهد بود.   خبرگزاری ایکنا، این روز را غنیمت شمرده و اهمیت نقش پدران در خانواده و جامعه را مورد توجه قرار داده است. مشروح گفت وگوی خبرگزاری ایکنا با زهیر احمدی، روانشناس و عضو انجمن روانشناسی اسلامی را در ادامه می خوانید.

ایکنا ـ ضمن تبریک میلاد حضرت علی(ع)، بفرمایید که چرا آن حضرت را پدر بشریت می نامند؟

با سالروز ولادت فردی مواجه هستیم که پیامبر اکرم(ص) درباره ایشان می فرمایند؛ «اگر آب دریا ها مرکب شوند و تمام درختان قلم شوند، نمی توان فضائل او را نوشت». همچنین می فرمایند: «من و علی پدران این امت هستیم.» این سخنان، حکایت از فضائل علی(ع) دارد و خوب است از علی(ع) درس بگیریم. کسی که در میدان جنگ پیش قدم و اولین نفری بود که برای پیکار با دشمنان قدم برمی داشت، در ارتباط با فرزندان و محبت به کودکان و یتیمان زبانزد خاص و عام بود. علی(ع) را وقتی در میدان جنگ می دیدند، می گفتند؛ مگر این مرد می تواند، محبت کند، مردی که خوب می جنگید و در مقابل دشمنان خشمگین بود، اما محبتی فراوان در دل داشت. وقتی، این مرد را می دیدند که کودکان یتیم را بر شانه می گیرد و با آنها بازی می کند، می گفتند، مگر این مرد می تواند خشمگین شود. در واقع امام علی(ع)، نقش خود را به خوبی ایفا می کردند و این درس بزرگی برای ماست که اگر پدر امروز، دچار گرفتاری ها، سختی ها، ناراحتی ها، چک برگشتی و ... است، آنها را کنار بگذارد و برای فرزندانش پدری و برای همسرش، همسری کند و در این زمینه حضرت علی(ع) معیار و ملاکی مهم برای پدر بودن هستند.

ایکنا ـ پدران چه نقشی در تربیت فرزندان ایفا می کنند؟

هر یک از والدین، در تربیت فرزندان جایگاه ویژه ای دارند و به نوبه خود می توانند نقش کلیدی ایفا کنند. اولین نقش کلیدی پدر، الگو بودن است و آنها اولین الگوی مردانه برای فرزندان خود اعم از دختر یا پسر هستند. پدر می تواند الگویی برای پسران باشد، اینکه چطور مرد خانه باشند و از پس مسئولیت های خانواده برآیند. برای دختران نیز الگو باشند، اینکه چطور بتواند با جنس مخالف ارتباط برقرار کرده و به او محبت کند. از این رو با گفتار، رفتار و منش خود می تواند در خانواده مفاهیم و ارزش ها را به فرزندان خود منتقل کند؛ اینکه پدری دغدغه دارد، روزی حلال بیاورد و دست به هر کار و شغلی نمی زند، آموزش غیرمستقیم فرزندان را در پی دارد. نحوه رفتار پدر با فرزندان و همسر نیز حائز اهمیت است. همچنین حمایت عاطفی و امنیت از نقش های کلیدی پدر است؛ چراکه پدر منبع امنیت است و خانواده به او تکیه می کند و ستون خانواده محسوب می شود. وقتی او نباشد، فرزندان احساس امنیت اندکی دارند و علاوه بر اینکه می تواند در مسائل مالی، حامی باشد در مسائل عاطفی نیز نقش آفرینی می کند تا هرم خانواده را حفظ کند. این پدر است که با حضور و ایجاد احساس امنیت، به فرزندان خود اعتماد به نفس و خودباوری می دهد. پدر می تواند حس استقلال و خطرپذیری را در فرزندان تقویت کند. وقتی فرزندان می خواهند کاری انجام دهند، پدر اولین فردی است که می گوید؛ اجازه دهید، خودش انجام دهد و با چالش ها مواجه شود. این حس پدر، استقلال و ریسک پذیری را در فرزندان تقویت می کند. چون دنیا مملو از چالش ها و خطر هاست و فرزندان در آینده با آنها مواجه خواهند شد؛ از این رو باید این آمادگی را از کودکی بیاموزند و پدر در این زمینه می تواند نقش آفرینی جدی داشته باشد. نقش پدر در بازی و تفریح فرزندان نیز می تواند جدی و حائز اهمیت باشد. پدران در بازی با بچه ها نقش های متفاوتی را ایفا می کنند. پدر، بازی های پرتحرک و ماجراجویانه انجام می دهد و فرزندان می توانند رشد فیزیکی و شناختی خود را در این بازی ها کسب کنند. نقش دیگر، تقویت حس مسئولیت پذیری باشد. وقتی پدر برخی از مسئولیت های خود را به فرزندان واگذار می کند، آنها هم مسئولیت پذیر می شوند. مشارکت در تصمیم گیری نیز حائز اهمیت است و پدر می تواند در این زمینه نقش پررنگی داشته باشد و این طور نیست که همه مسئولیت ها به عهده مادر باشد. برخی پدران تصور می کنند باید از صبح تا شب کار کنند و مادر مسئول تربیت فرزندان است، در حالی که همه مسائل را نباید از نگاه مالی و مادی دید، هر چند منکر این نیستیم که تأمین نیاز های مادی، مسکن و ... مهم است و با شرایط اقتصادی فعلی، تأمین این نیازها دشوار شده است، اما باید بدانیم علاوه بر نیاز های مادی، نیاز های روحی و روانی نیز وجود دارد که تربیت فرزندان در این زمینه، نیازمند مشارکت پدران است. بنابراین یکی از آسیب های فرزندپروری ناهماهنگی والدین با همدیگر است و باعث می شود آنها در این امر موفق نباشند.

ایکنا ـ حضور عاطفی پدر در خانواده چقدر بر رشد روانی کودک تأثیر دارد؟

حضور عاطفی به معنای در دسترس بودن، توجه کردن، ابراز محبت و همدلی به صورت فعالانه است. یعنی اینکه وقتی فرزند نیاز دارد، پدر در کنارش باشد، مثلاً وقتی فرزند شاگرد اول شده، یا مقامی کسب کرده یا قهرمان شده است، پدر باید مرخصی بگیرد و در دسترس باشد و به فرزندش توجه و محبت کرده و با او همدلی کند. یا وقتی فرزند ناراحت است یا آسیبی به او وارد شده، باید با او همدلی کند که متأسفانه این احساس همدلی در خانواده ها ضعیف است. در مراجعه های روانشناسی بسیار دیده می شود که بانوان بابت اینکه از سوی شوهرانشان درک نمی شوند گلایه مند هستند. همین مسئله در رابطه با فرزندان نیز صدق می کند. وقتی فرزند ناراحت است، پدر باید نقش خود را ایفا کند و به این احساس احترام بگذارد و با او همدلی کند و این یک نیاز مهم است. در واقع حضور عاطفی فراتر از حضور فیزیکی است و به کیفیت ارتباط و تعامل اعضای خانواده با هم مربوط می شود. حضور عاطفی پدران در رشد شخصیت فرزندان، اعتماد به نفس آنها، تنظیم هیجانات و روابط اجتماعی آنها نقش دارد. حضور عاطفی پدر، به معنای حضور فعالانه پدر در خانواده است. در واقع این حضور می تواند منفعل یا فعالانه باشد، حضور منفعل این است که پدر در خانه حضور دارد، اما مدام تلویزیون می بیند، کتاب می خواند و سرش در لاک خودش است. اما حضور فعال این است که پدر وقتی در خانه حضور دارد، در تعاملات، ارتباطات فعالانه مشارکت دارد، با فرزندان بازی می کند، اگر نیاز به تذکر تربیتی باشد، ورود می کند، در رسیدگی به تکالیف آنها مشارکت می کند. اما این رفتارها، چگونه می تواند در افزایش خودباوری و اعتماد به نفس مؤثر باشد؛ وقتی پدر به صورت فعال حضور داشته باشد و به فرزندان محبت کند، آنها احساس ارزشمندی خواهند کرد و با خود خواهند گفت، بابا مرا دوست دارد که در خانه حضور دارد، بابا مرا دوست دارد که به من کمک می کند، من برای بابا ارزشمند هستم که با من بازی می کند. این احساس، باعث اعتماد به نفس خواهد شد که در روانشناسی گفته می شود، اعتماد به نفس و عزت نفس رابطه تنگاتنگی با هم دارند و هر زمان که اعتماد به نفس رشد یابد، عزت نفس نیز افزایش خواهد یافت. تنظیم هیجانات و کنترل احساسات نکته دیگری است که باید مورد توجه باشد. حضور عاطفی پدر، باعث می شود، وقتی کودک دچار چالش شد، احساس امنیت به فرزندان منتقل شود. مثلاً وقتی کودک می ترسد، خواهر یا برادرانش می گویند، نگران نباشید، پدر در خانه است. این یک عبارت کوتاه است، اما حضور پدر، غم، ناراحتی، احساس ناامنی و استرس را از آنها دور می کند و هیجانات آنها کنترل می شود. آنها می آموزند که چطور با احساسات منفی خود کنار بیایند و سازگار شوند. حضور عاطفی پدر می تواند روابط اجتماعی سالم را شکل دهد. نحوه تعامل پدر با فرزندان به ویژه در سال های اول زندگی، تأثیر زیادی در الگوی ارتباطی آنها دارد. اگر پدر با آنها صمیمی و دوست باشد و رابطه عاطفی خوبی داشته باشد، معمولاً در مدرسه و تعاملات اجتماعی سازنده تر و مهربان تر هستند. اما می بینیم برخی فرزندان به دلیل عدم حضور پدر در خانه و نبود توجه پدرانه به آنها، در مدرسه رفتارهای پرخاشگرانه دارند، به بچه های دیگر زور می گویند؛ چون محبت پدر را دریافت نکرده اند. از این رو پدران می توانند مهارت های اجتماعی را به فرزندان بیاموزند، مثلاً به آنها بگویند اگر کسی خواست، اذیتت کند، بایست و حقت را بگیر. یا اگر کسی خواست تو را مجبور به انجام کاری کند، به او نه بگو و انجام نده. یا اگر کسی خواست آسیبی به تو بزند، نگران نباش، پدر، پشتیبان و در کنار توست. تقویت هویت جنسیتی نیز در نوع رابطه پدر با فرزندان شکل می گیرد. حضور فعال پدر، می تواند الگوبرداری صحیح فرزندان از آنها را شکل دهد. این حضور فعال می تواند در هویت مردانه آنها مؤثر باشد. ارتباط مؤثر پدر با دختران باعث می شود آنها درک بهتری از نقش پدر در خانه و خانواده داشته باشند و این مسئله در آینده دختران و ارتباط آنها با همسران آینده شان مؤثر خواهد بود. حضور عاطفی پدر همچنین می تواند احساس آرامش و امنیت خاطر را برای فرزندان فراهم کند. با حضور فعال پدر در خانه، فرزندان به جهان پیرامون خود اطمینان پیدا می کنند و می توانند با اعتماد به نفس و ریسک پذیر باشند.

ایکنا ـ چگونه پدر می تواند الگوی رفتاری مناسب برای فرزندان خود باشد؟

اینکه پدر چه الگویی را پیش گرفته باشد و چه رویکردی را انتخاب کرده باشد، قطعاً در تربیت و آینده فرزندان، تأثیرگذار است. آیا پدر در خانواده، رفتار پرخاشگرانه دارد و حرفهایش را با داد و بیداد می زند و کتک زدن فرزندان و تنبیه آنها را پیش می گیرد یا با احترام و تکریم با آنها صحبت می کند. این الگوی رفتاری است، همانطور که در قرآن نیز آمده است؛ « کونُوا دُعَاةً لِلنَّاسِ بغَیرِ أَلْسِنَتِکمْ، اگر می خواهید دیگران را به دین دعوت کنید، به غیر از زبان باشد». یعنی با رفتار و عمل آنها را به خوبی دعوت کنید. یا در آیه دیگری آمده است؛ «لم تقولون ما لا تفعلون» چرا آنچه را که می گویید، عمل نمی کنید. پس این الگوی رفتار حائز اهمیت است. آیا پدر به حضور در خانه و در کنار خانواده بودن اهمیت می دهد یا خیر؟ پدری که از ساعت شش صبح سرکار می رود و دوازده شب به منزل برمی گردد، خانه را شبیه به خوابگاه کرده است و حضور فعال در خانه ندارد و این موارد می تواند برای فرزندان الگوی مهمی باشد. اولین الگوی رفتاری پدر، احترام به اعضای خانواده است، نحوه صحبت کردن، نحوه صدا زدن، درخواست کردن و ... در رفتار سایر اعضای خانواده مؤثر خواهد بود. آیا این صحبت کردن همراه با پرخاشگری است، آیا صحبت کردن پدر با مادر همراه با تحقیر کردن و بی احترامی است؟ اینکه بگوید، من خرج تو را می دهم، من تو را بزرگ کردم و ... می تواند در فرزندان نیز مؤثر باشد. امام هادی(ع) می فرماید؛ «هر کس نفسش، در نزد خودش بی ارزش شود، دیگر از شر آن آدم در امان نخواهید بود». پدری که مدام به فرزندانش توهین و بی احترامی می کند، تحقیر و تهدید می کند، از شر این فرزندان در امان نخواهد بود. پسری می گفت؛ در کودکی در خانه توپ بازی می کردم و با توپ یک گلدان را شکستم، پدرم، من را جلوی سگ نگهبان برد و جلوی او گذاشت و این گونه من را تنبیه کرد. این رفتار پدر، باعث می شود در آینده فرزند نیز رفتارهای بدی با پدر داشته باشد. صداقت و شجاعت نکته دیگری است که پدران باید به آن توجه کنند. پدر باید در پستی و بلندی های زندگی صادق باشد، حتی اگر به ضررش باشد. در روایت داریم، حق را بگویید، ولو به ضررتان باشد. پدری که شجاعانه بتواند، اشتباهاتش را بپذیرد و عذرخواهی کند، فرزندان از او یاد می گیرند. رسول خدا(ص) بچه ها را در حال ورزش و زورآزمایی دیدند، مثلاً سنگ هایی را بلند می کردند؛ پیامبر کنار آنها نشست، وقتی بازی آنها تمام شد، به بچه ها گفت؛ می دانید شجاعترین مردم چه کسانی هستند، هر کدام موردی را گفتند. پیامبر فرمود؛ شجاعترین مردم کسی است که بر هوای نفس خود غلبه کند. سومین نکته در الگوی رفتاری، مسئولیت پذیری پدرهاست. پدر، کار و تلاش و زحمت خود و احساس مسئولیت پذیری را از همین طریق به فرزندان خود می آموزد. اینکه وظایف خود را انجام دهد، نیازهای مادی فرزندانش را تأمین کند، تصمیم های مهم بگیرد و برای بهبود وضعیت موجود خانواده تلاش کند، اگر اتفاقی در خانواده رخ داده است، پدر مسئولانه رفتار کند و همه مسائل و تقصیرها را گردن همسرش و یا دیگران نیندازد، درواقع مسئولیت پذیری است و این رفتار را می تواند در فرزندانش نیز رشد دهد. واگذاری مسئولیت به فرزندان از سوی پدران نیز در تقویت مسئولیت پذیری فرزندان مؤثر است. متأسفانه با نسلی مواجه هستیم که در این زمینه ضعف دارند و والدین وقتی مراجعه می کنند، با مسائل بسیاری در این زمینه مواجه هستند. وقتی بررسی می کنیم می بینیم والدین تمام وظایف و خواسته های فرزندان را انجام داده اند و حتی وظایفی را که می توانستند به فرزندان واگذار کنند را خودشان به عهده گرفته اند که مبادا از درس فاصله نگیرد. والدینی که می گویند پسرم، دخترم، تو درس بخوان، من نان می گیرم، غذا درست می کنم، لباست را اتو می کنم و ... و فرزندان هیچ مسئولیتی را در طول زندگی خود به عهده نمی گیرند، در آینده نیز مسئولیت گریز می شوند و این یکی از دلایل بالا رفتن سن ازدواج است. روایتی از پیامبر(ص) است که می فرماید؛ «فرزندان، هفت سال اول، آقا هستند، هفت سال دوم غلامند». غلام به معنی این است که به فرزندان کار و مسئولیت بدهیم. این مسئله باعث می شود، فرزندان قدر زحمات آنها را بدانند. بنابراین پدران باید توجه کنند، اینکه ساعات زیادی را خارج از خانه باشند و کار کنند و مشغول برطرف کردن نیازهای خانواده باشد، خوب نیست. آنها باید بدانند بخشی از وظایف خودشان را به فرزندانشان تفویض کنند. موضوع دیگر همدلی و مهربانی است؛ پدران باید با فرزندان خود همدل و همراه باشند. به احساسات و نیازهای آنها توجه کنند، این توجه همان گوش دادن فعال است. یعنی گوشی موبایل را کنار بگذار، تلویزیون را خاموش کن و مقابل فرزندانت بنشین و به حرف های آنها گوش بده و احساساتشان را بفهم. این الگوی رفتاری در فرزندان و نحوه رفتار آنها در زندگی آینده مؤثر خواهد بود. الگوی رفتاری دیگر، تعادل میان کار و زندگی است؛ یعنی وقت خوب و کافی اعم از تفریح، صحبت کردن، استراحت کردن، مسافرت و ... را برای خانواده در نظر بگیرد. این تعادل و حضور فعال در خانه، پیامی را به اعضای خانواده می رساند و آن هم اینکه، من برای شما ارزش و اهمیت قائل هستم و این زندگی، زندگی سالمی خواهد بود. بنابراین پدرها باید در فعالیت های خانوادگی مشارکت داشته باشند. گاهی والدین از این شکایت دارند که نمی توانند با فرزند نوجوان خود حرف بزنند و مدام بحثشان به دعوا و ناراحتی ختم می شود. دلیل این مسئله مربوط به نکاتی است که تاکنون به آنها اشاره کردم. بعضی خانواده ها، پدر را به عنوان یک دستوردهنده می دانند که مدام دستور صادر می کند و کارهای تربیتی خشن را انجام می دهد. این پدر هیچگاه نمی تواند با فرزندان خود ارتباط بگیرد. گفت وگو از سمیه قربانی انتهای پیام