گسترش زیست اخلاقی در جامعه نیازمند خودمراقبتی اخلاقی

صحیفه سجادیه، مجموعه ای ارزشمند از دعاها و مناجات های امام سجاد(ع) است که به دلیل عمق معارف الهی و اخلاقی، به «زبور آل محمد» نیز شهرت دارد. این کتاب نه تنها به عنوان منبعی برای نیایش و تقرب به خداوند مورد استفاده قرار می گیرد، بلکه به عنوان راهنمایی برای بهبود بهداشت روانی و ارتقای سلامت معنوی نیز اهمیت دارد.

دعا در فرهنگ اسلامی، پلی است میان انسان و پروردگار که از طریق آن، فرد می تواند نیازها، نگرانی ها و شکرگزاری های خود را با خداوند در میان بگذارد. این ارتباط معنوی، نقشی اساسی در تقویت روحیه، کاهش استرس و افزایش آرامش درونی دارد و به عنوان یکی از ابزارهای مؤثر در بهبود بهداشت روانی شناخته می شود.

در این راستا ایکنا به گفت وگو با محمدمهدی احمدی فراز، مدیرگروه معنویت کاربردی پژوهشکده مطالعات معنوی و مدرس حوزه و دانشگاه که تحقیقات گسترده ای در زمینه تأثیر دعا و نیایش بر سلامت روانی انجام داده است و مقالات و کتب ارزشمندی همچون «صحیفه سجادیه با اشاراتی به بهداشت روانی» منتشر کرده پرداخته است که در ادامه می خوانید.

ایکنا ـ نگاه عموم مردم به دعا چیست؟

نگاه عموم مردم به دعا این است که با خواندن آن، خداوند کاری برایشان انجام می دهد و انتظار افراد این است که دعا به عنوان علت یا سببی برای تحقق خواسته هایشان عمل کند. مثلاً فردی که بیمار است برای شفا دعا می کند، یا کسی که ازدواج نکرده برای اینکه ازدواج کند دعا می کند. این یک نوع نگاه رایج در عرف جامعه است. نوع دیگری از نگاه این است که دعا را برای کسب ثواب می خوانیم که هر دوی این نگاه ها از نظر ما قابل قبول هستند.

ایکنا ـ آیا فلسفه بیان دعا در صحیفه هایی که ائمه(ع) داشته اند از صحیفه نبویه و علویه تا صحیفه سجادیه صرفاً تحقق خواسته ها و کسب ثواب بوده است؟

قطعاً ظرفیت دعا بسیار فراتر از این نگاه هاست؛ عموم جامعه ممکن است دعا را به عنوان یک مرکز حمایتی ببینند، اما دعا یک دانشگاه معرفتی یا شیوه تفکر است که انسان را با مبدأ هستی بیشتر، دقیق تر و عمیق تر آشنا می کند.

ایکنا ـ چگونه می توان دعا را در زندگی مردم نهادینه کرد تا بر باورها، رفتارها، احساسات، روابط و خلقیات آنها تأثیر بگذارد؟

در تحقیقات روانشناسی، معمولاً بین افرادی که با دعا ارتباط دارند و کسانی که این ارتباط را ندارند، ارزیابی ها و مقایسه هایی صورت می گیرد؛ مثلاً سلامت روان این افراد بررسی و با هم مقایسه می شود و به این نتیجه می رسند که افرادی که ارتباط بیشتری با دعا دارند، از سلامت روانی بالاتری برخوردار هستند. اما برای اینکه بتوانیم دعا را در زندگی مردم نهادینه کنیم تا بر باورها، رفتارها، احساسات، روابط و خلقیات آنها تأثیر بگذارد، ما بر یک الگو تمرکز کرده ایم.

در این الگو مثلاً بررسی می کنیم که برای یک دانش آموز چه دعایی و با چه فرایندی، چه نقشی می تواند داشته باشد که هم بهداشت روان و سلامت روان دانش آموزان را ارتقا دهد و هم بر زیست و ارتباطات دانش آموزان تأثیرگذار باشد. این موضوعات نیاز به بسته بندی های جدا دارد؛ برای دانش آموز، دانشجو، بیمار، مادر، سالمند و دیگر گروه ها هر کدام نیاز به بسته های خاص خود دارند که برخی از آنها را طراحی کرده ایم و در حال کار بر روی مخاطبان دیگر هم هستیم.

ایکنا ـ رابطه دعا و بهداشت روان چیست؟

یکی از روش هایی که می توانیم روان خود را نیکو نگه داریم، دعا کردن است. بهداشت روان به معنای نیکو نگه داشتن روان است و دعا یکی از راه های تحقق این هدف است که نتیجه آن سلامت روان می شود؛ اما بحث ما فراتر از سلامت روان است. دعا را در حوزه سلامت معنوی به کار می بریم و الگوی طراحی شده ما، الگوی سلامت معنوی نیایش محور است که در آن، دعا فراتر از بحث روان بر خلقیات، رفتارها، روابط و نتایج زندگی افراد تأثیر می گذارد.

ایکنا ـ در این الگو از صحیفه سجادیه چه استفاده ای می کنید؟

از صحیفه سجادیه به عنوان یک الگوی شناختی، رفتاری و اخلاقی استفاده می کنیم. در بسته هایی که برای مخاطبان مختلف طراحی کرده ایم، از دعا به خصوص دعاهای صحیفه سجادیه استفاده می کنیم. اما انتخاب دعا، فرایند ارائه آن، زمان مناسب برای خواندن و تأثیرگذاری آن بر باورهای مخاطب و ... همه در فرایندهای طراحی شده مشخص شده اند.

در مجموع می‎ توان گفت دعا در تأسیس، تغییر، تصحیح، تکمیل، تعمیق و تثبیت باورها نقش کلیدی دارد و به ویژه صحیفه سجادیه، یک نظام فکری به انسان می دهد به شرطی که به صورت روشمند با آن کار شود. خواندن پراکنده صحیفه ممکن است گذاره هایی در ذهن مخاطب ایجاد کند، اما نظام فکری به او نمی دهد و رشد لازم را در او ایجاد نمی کند.

اگر بخواهم در اینجا یک سؤال کلیدی مطرح کنم این است که آیا می توان سرنوشت را از سر نوشت؟ پاسخ من مثبت است؛ از طریق صحیفه سجادیه، سرنوشت افراد می تواند تغییر پیدا کند. از این طریق که نگاه افراد به زندگی، رویدادها، مسائل، خداوند، هستی و دیگران تغییر می کند و این تغییر نگاه، سرنوشت آن ها را دگرگون می کند.

ایکنا ـ دعای مکارم الاخلاق چه تأثیری بر بهداشت روان دارد؟

اخلاق یکی از مهم ترین بحث های اجتماعی است؛ در زمان امام سجاد(ع) انحطاط اخلاقی، سیاسی، فرهنگی و اعتقادی زیاد بود و این آسیب ها پررنگ شده بود. امام سجاد(ع) از طریق دعا اندیشه شیعه را منتقل کرد که یکی از محورهای اصلی دعا اخلاق بود. در نگاه امروزی اینگونه مطرح می شود که ممکن است فردی دیندار نباشد اما زیست اخلاقی داشته باشد ولی واقعیت این است که در این نوع نگاه تا زمانی اخلاق مدار هستیم که منافع ما محفوظ بماند مثلاً فروشنده به ظاهر خوش رفتاری می کند تا مشتری بیشتری جذب کند اما اگر بخواهیم جنس این فروشنده را پس بدهیم اخلاقش تغییر می کند؛ پس این رفتار حقیقتاً اخلاق مداری نیست بلکه اخلاقی گری و تظاهر به اخلاق است. دعای مکارم الاخلاق نیز الگویی برای زیست اخلاقی است.

البته این مهم صرفاً با خواندن دعا محقق نمی شود و تحقق هرکدام از این عبارات نیاز به روش دارد مثلاً جمله ای که می فرماید: «وَ أَعِزَّنِی وَ لَا تَبْتَلِیَنِّی بالْکِبْرِ، وَ عَبِّدْنِی لَکَ وَ لَا تُفْسِدْ عِبَادَتِی بالْعُجْب؛ مرا به عبودیت و ذلت در مقابل ذات مقدست وادار ساز و عبادتم را بر اثر عجب فاسد منما»، یعنی خدایا مرا عزیز کن اما به کبر مبتلا نکن. به این دعاها مکارم الاخلاق می گوییم چون در آنها بحث منفعت مطرح نیست؛ اگرچه کسی که اخلاق مدار باشد منفعت هم خواهد برد اما اخلاق کریمانه، یعنی اخلاقی که از روی بزرگواری است و با پشتوانه دینی دارد.

شهید مطهری می فرماید: تفاوت اخلاق ما با اخلاق غیرمسلمان ها در این است که اخلاق ما پشتوانه دارد؛ اخلاق کریمانه یعنی اخلاقی که پشتوانه آن مباحث دینی است. برای مثال وقتی از یک نفر می خواهیم فرد دیگری را ببخشد ممکن است بگوید نمی بخشم چون آن فرد ارزش بخشیدن ندارد ولی گاهی از اوقات می گوییم به خاطر خدا ببخش و او قبول می کند؛ این می شود خلق کریمانه و اگر بتوانیم دعای مکارم الاخلاق را در زیست جامعه گسترش دهیم بسیاری از روابط اصلاح و تنش هایمان کم می شود.

برای استفاده از دعا در متن زندگی اجتماعی امروزی ابتدا در جلساتمان به واکاوی مفاهیم اخلاقی و شناخت این مفاهیم می پردازیم و در ادامه خودسنجی اخلاقی انجام می دهیم و به این مسئله توجه می کنیم که اگر بخواهیم یک صفت اخلاقی را در خودمان نهادینه کنیم باید بر روی کدام بخش از اخلاق و رفتارمان کار کنیم و بعد صفت اخلاقی را به صورت تجربی انجام می دهیم.

ایکنا ـ کدام نکته دعای مکارم الاخلاق می تواند گره گشای معضلات مهم اخلاقی جامعه کنونی باشد؟

نکته مهم در دعای مکارم الاخلاق این است که امام سجاد(ع) از خداوند می خواهند که ایمان وی را زیاد کند، اخلاق او را کامل کند، او را به بالاترین درجات اخلاق برساند و ... . این در حالی است که ما در جامعه انتظار داریم دیگران خوب شوند تا ما خوب رفتار کنیم. پس نگاه امام سجاد(ع) این است که همه باید اول از خودشان شروع کنند و رفتار خودشان را اصلاح کنند. مثلاً من به عنوان کارمند کاری به این نداشته باشم کارفرمایم چگونه رفتار می کند، خودم اخلاق مدار باشم یا در منزل خانم خانه نگوید که همسرم اول باید اخلاقش را درست کند بلکه اول خودش اخلاقی رفتار کند.

یعنی نکته کلیدی خودمراقبتی اخلاقی است و هر کسی باید از خود شروع کند. امام سجاد(ع) در این دعا می فرمایند: خدایا ایمان مرا زیاد کن، اخلاق مرا کامل کن و مرا به بالاترین درجات اخلاق برسان. این یعنی هر کس باید از خودش شروع کند و به اخلاق فردی خود توجه کند.

و سخن پایانی اینکه: 
بیچاره کسی که زر ندارد  
و از معدن زر خبر ندارد  
بیچاره دلی که ماند بی تو  
طوطیست ولی شکر ندارد  
دارد هنر و هزار دولت  
افسوس که آن دیگر ندارد  
آنان که ز ما خبر ندارند  
گویند دعا اثر ندارد

این شعر بیانگر این است که کسانی که با دعا آشنا نیستند، نمی دانند که دعا چه تأثیراتی می تواند داشته باشد.

انتهای پیام