"اقتصاد اسلامی"–18| تفاوت اقتصاد اسلامی و هترودکس و ارتدکس

خبرگزاری تسنیم؛ اقتصاد نئوکلاسیک، به رغم جایگاه غالب خود در ذهن اقتصاددانان و نقش پررنگش در آموزش و پژوهش دانشگاه های سراسر جهان، هرگز از رقابت جریان های فکری دیگر مصون نبوده است. این جریان های رقیب، با نقد رویکردهای نئوکلاسیک و تأکید بر کاستی های آن در بررسی موضوعات اقتصادی، شاخه ها و مکاتب متنوعی را شکل داده اند. برای اینکه درک کنیم که اقتصاد اسلامی بخشی از اقتصاد هترودکس است یا خیر، ابتدا باید اقتصاد هترودکس و وجه تمایز آن با جریان اصلی علم اقتصاد را بشناسیم.

وجه تمایز اقتصاد هترودکس با جریان اصلی

در ادبیات اقتصادی، اقتصاد جریان اصلی یا نئوکلاسیک با عنوان «اقتصاد ارتدکس» معرفی می شوند و در برابر آنها، منتقدان و جریان های رقیب تحت عنوان «اقتصاد هترودکس» طبقه بندی شوند. در این چارچوب، اقتصاد هترودکس طیفی متنوع از رویکردها را شامل می شود، از جمله اقتصاد پست کینزی، اقتصاد فمینیستی، اقتصاد اجتماعی، اقتصاد نهادگرایانه (با شاخه های مختلف)، اقتصاد تکاملی، اقتصاد زیست محیطی، اقتصاد رفتاری و اقتصاد اتریشی، که هر یک رویکردهای متفاوتی را در برابر جریان اصلی ارائه می دهند.

جریان های هترودکس اقتصادی هرچند نقدهای متعددی به اقتصاد جریان اصلی وارد می کنند، اما تفکیک دقیق میان نقدهای ماهوی و انتقادهای روشی آنها آسان نیست. این جریان ها، اقتصاد جریان اصلی را به دور شدن از واقع بینی و گرایش به ایده آلیسم متهم می کنند و بر لزوم توجه به ابعاد اخلاقی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی در تحلیل های اقتصادی تأکید دارند. در عین حال، انتقاد آنها از اتکای بیش از حد جریان اصلی به مدل سازی ریاضی و ساده سازی های روش شناختی، پرسشی را مطرح می کند: آیا این نقدها به مبانی هستی شناختی و انسان شناختی جریان اصلی نیز تسری می یابد، یا صرفاً به نحوه عملکرد آن محدود است؟ یعنی نکته اساسی این است که آیا رویکرد هترودکس بطور بنیادین با مفروضات جریان اصلی درباره انسان و سودگرایی و همچنین کارآمدی سرمایه داری در هر شرایط جغرافیایی و فرهنگی مخالفت دارد یا نه؟

واضح است که اقتصاد هترودکس، بنیان های اقتصاد جریان اصلی را زیر سؤال نمی برد. جریان های هترودکس در اقتصاد، برخلاف تصور برخی، اساساً به دنبال زیر سؤال بردن بنیان های فلسفی نئوکلاسیک نیستند و در ریشه های مبنایی به جریان اصلی وفادارند. این رویکردها را باید تلاش هایی تکاملی دانست که با هدف رفع کاستی ها و ارتقای اقتصاد جریان اصلی در گذر زمان شکل گرفته اند. هرچند نقدهای مطرح شده از سوی این جریان ها اهمیت بسیاری در اصلاح سازوکارهای موجود دارد، اما هدف آنها جایگزینی کامل اقتصاد ارتدوکس نیست. در واقع، رویکرد هترودکس بیش از هر چیز بر ارائه نقدهای سازنده و اصلاحی تمرکز دارد و این نگاه، برای تحلیل جایگاه اقتصاد اسلامی ــ از حیث هترودکس بودن یا نبودن ــ در چارچوب این مباحث، واجد اهمیت است.

جایگاه اقتصاد اسلامی

اقتصاد اسلامی، در تقابل با جریان های اورتدکس و هترودکس، تفاوت های بنیادینی در مبانی، جهان بینی، و ساختارهای اقتصادی ارائه می دهد. در این دیدگاه، انسان صرفاً موجودی خودمحور و منفعت طلب نیست؛ بلکه دارای قابلیت «مواسات» است، یعنی می تواند نیازهای دیگران را بر خود مقدم بداند. همچنین، دولت در اقتصاد اسلامی، برخلاف نگاه اقتصاد متعارف که آن را نهادی خودخواه و منفعت طلب تعریف می کند، نقشی عدالت محور و متعهد به تعادل بخشی اقتصادی دارد. دولت اسلامی مالک انفال است و از این مالکیت برای توزیع عادلانه منابع و کاهش شکاف طبقاتی بهره می برد، در حالی که دولت در اقتصاد متعارف اغلب به دنبال حفظ قدرت از طریق تأمین منافع کوتاه مدت خود است. این تفاوت عمیق در نگرش ها، جایگاه متمایز اقتصاد اسلامی را در مقایسه با سایر رویکردها به خوبی نشان می دهد. استاد معظم اقتصاد دانشگاه تهران، دکتر حسن سبحانی، در کتاب ارزشمند «ابهام زدایی از اقتصاد اسلامی» می نویسد:

مسئله درباره اقتصاد اسلامی کاملاً متفاوت است زیرا اقتصاد اسلامی اصولاً نه صرفاً و فقط در آنچه از طرف اقتصاددانان هترودکس در خصوص علم اقتصاد جریان اصلی مطرح شده است، که در مبانی و جهان ‏بینی و موضوعات مربوط به سیستم اقتصادی با علم اقتصاد، چه در قالب اورتدکسی و چه در قالب هترودکسی آن تفاوت‏ ها و اختلافات مبنایی و بنیادین دارد. لذا باید گفت که این دو مقوله یعنی اقتصاد اورتدکس و اقتصاد اسلامی از دو ریشه متمایز برخوردارند (ص 119).

+ کل پرونده «اقتصاد اسلامی» در تسنیم {اینجا} در دسترس است.

جمع بندی

اقتصاد اسلامی، به عنوان یک نظام اقتصادی مستقل، به لحاظ مبنایی تفاوتی عمیق با سیستم سرمایه داری و شاخه های درونی آن دارد. این تفاوت ها به گونه ای است که نمی توان اقتصاد اسلامی را صرفاً به عنوان یک رویکرد منتقد یا مکمل جریان های متعارف و هترودکس دانست. در حالی که دستاوردهای اقتصاد هترودکس در نقد اقتصاد متعارف گاه برای تقویت نقادی های اقتصاد اسلامی نیز مفید بوده اند، اقتصاد اسلامی فراتر از مجموعه ای از انتقادات به جریان اصلی است. این نظام، جایگاهی مستقل دارد و نمی توان آن را در چارچوب طبقه بندی های موجود، از جمله اقتصاد هترودکس، قرار داد. این استقلال نشان دهنده ماهیت منحصربه فرد اقتصاد اسلامی در ارائه نگرشی متفاوت به مبانی و سازوکارهای اقتصادی است.

انتهای پیام/