توسعه مکان های مذهبی منجر به توسعه فضای مذهبی نمی شود؛ باید فضای معنادار امر قدسی ایجاد کرد

به گزارش خبرنگار مهر، هفدهمین پیش نشست تخصصی همایش علمی هیئت و آئین های مذهبی 1403 با عنوان «هیئت: از مکان تا فضا» به میزبانی اندیشکده هیئت و با حضور سید شهاب الدین عودی ، پژوهشگر مطالعات مناسک، برگزار شد. این نشست به بررسی ابعاد جغرافیایی و معنایی هیئت های مذهبی پرداخته و به تفکیک هیئت ها بر اساس مکان و فضا پرداخت.

عودی در این نشست به تمایز بین مکان و فضا اشاره کرد و گفت: در گونه شناسی های مختلف، هیئت ها به دسته های مختلفی تقسیم می شوند. این دسته بندی ها شامل هیئت های مدرن، سنتی، مردمی و دولتی است. باید به ابعاد جغرافیایی و محیطی هیئت ها توجه بیشتری شود.

هیئت های ثابت و غیر ثابت

وی هیئت ها را به دو دسته ثابت و غیر ثابت تقسیم کرد و توضیح داد که هیئت های ثابت معمولاً در مکان های مشخصی مانند مساجد و حسینیه ها برگزار می شوند، در حالی که هیئت های غیر ثابت به دلیل توسعه شهری و تغییرات جغرافیایی به صورت موقتی و گذری برگزار می شوند.

عودی به هیئت های گذری اشاره کرد و گفت: این هیئت ها معمولاً با مشارکت کنندگانی روبه رو هستند که به صورت عبوری و موقتی در این مراسم ها شرکت می کنند و عمدتاً خاصیت شهر مدرن است. هیئت های گذری در تهران خیلی گسترده تر است. در پارک ها و معابر عبوری. پس اسمش را هیئت هایی با مشارکت کنندگان گذری یا مشارکت کنندگان عبوری می گذارم در برابر هیئت های ثابت که مشارکت کنندگانشان به نوعی مشتری ثابت آنجا هستند.

مناسک گذاری و قداست فضا

دکتر عودی همچنین به نظریه های مختلف درباره قداست مکان و فضا اشاره کرد و گفت: مناسک گذاری می تواند به محیط قداست ببخشد، اما باید آداب و ضوابط خاصی رعایت شود. که هیئت های گذری ممکن است فضای مقدس ایجاد کنند، اما این بستگی به تعلق خاطر مشارکت کنندگان دارد. اما در هیئت های گذری این مفهوم ممکن است تغییر کند ولی چون گذری است، این فرد هیچ تعلق خاطری ندارد و می آید آن بسته مصرفی خودش را استفاده می کند و می رود.

این پژوهشگر حوزه مناسک در ادامه افزود: آن چیزی که در هیئت های ثابت عمدتاً موجب معنادار شدن آن مکان و تبدیلش به فضای هیئت و قدسی می شود، ذهنیات و پیشینه آن افراد است. آیا این هیئت های گذرا با مشارکت کنندگان گذرا هم فضای مقدس می سازند یا نمی سازند؟ چیزی که من به نتیجه رسیدم، این است که فضاهای مناسکی گذرا که هیئت هم یکی از آنها است، یک نوع مکان فضای هیئتی یا به نوعی کژ فضا ایجاد می کند یعنی هم فضا هست و هم نیست. از یک طرف خنثی نیست و یک مکان عادی نیست و به هرحال یک سری افراد دارند آنجا مناسک برگزار می کنند و از یک طرف هم آن مؤلفه های جغرافیایی مکان مقدس را ندارد.

عودی در مورد تبدیل مکان به فضای معنادار اظهار داشت: کیفیت ایجاد فضا یعنی تبدیل مکان خنثی به فضای معنادار که اینجا منظور ما فضای هیئت است، یکی مربوط به خود سازه و حتی مصالح به کار رفته در آن است. یک بعد دیگر هم بعد تفاسیر ذهنی افراد است که وقتی در آن سازه می رود، این را با پیشینه ذهنی خودش تطبیق بدهد. بعد سوم بعد مشترکش است یعنی باید هر دو باشد. آن موقع می توانیم بگوییم این مکان، فضای معنادار هیئت است.

عودی در مورد گسترش هیئات گذری تاکید کرد: با قداست بخشی بیش از حد به فضاهای عمومی و در دسترس پذیر بودن این امر قدسی ممکن است به مرور این امر قدسی عادی و نزد مردم روزمره شود و دیگر آن قداست سابق را نداشته باشد و قدسی زدایی شود. این یک نظر است. یک نظر دیگر هم می گوید این هیئت ها گذاری به هرحال باید باشد چون در رویکردهای بدمند، هم خود شنیدن مداوم و بوییدن بو و حضور و خود لمس یک فضای قدسی، تأثیر می گذارد و این ثابت شده است.

هیئت های گذری می توانند به مناسک زدایی منجر شوند

در ادامه عودی به چالش های هیئت ها گذری اشاره کرد و گفت: به نظر من در مکان هیئت، تجربه های گذشته فرد خیلی مهم است یعنی در مکانی که از قبل بوده ولی در هیئت های گذری می بینیم، به نوعی نگاه کارکردی به هیئت از طرف برخی از مردم وجود دارد. یعنی لزوماً مشارکت مردم را در این فضای کژ هیئت نمی توان نشان دهنده علقه آنها به هیئت دانست. به نسبت کسی که به یک مکان ثابت می رود. مشارکت کنندگان ممکن است به لحاظ جسمی در هیئت حاضر باشند، اما از نظر ذهنی و روحی به آن فضا تعلق نداشته باشند. این موضوع می تواند به تضادهایی بین بدن و ذهن منجر شود که در نهایت بر کیفیت تجربه مذهبی تأثیر می گذارد.

عودی افزود: این تضاد می تواند به مناسک زدایی منجر شود، زیرا افراد ممکن است صرفاً به عنوان یک تماشاچی در این مراسم ها حاضر شوند.

این پژوهشگر در ادامه به سایر چالش هایی هیئت های گذری اشاره کرد و گفت: این هیئت ها ممکن است با مشکلاتی مانند عدم رعایت آداب و رسوم مواجه شوند این موضوع می تواند به مناسک زدایی منجر شود و کیفیت تجربه مذهبی را کاهش دهد. خود مناسکی بودن یا نبودن این افراد بسته به آن فضا است یعنی موقعی که شما یک کنشگر عبوری هستی، مناسک گذار حساب نمی شود هرچند در مکان هیئت هستید. اینجا می شود گفت به نوعی مشارکت کننده هستید. مانند خیلی از رویدادهای دیگر مثل جشن نیکوکاری و… که در فضای عمومی انجام می شود؛، یک مشارکت کننده می شوید یعنی از مناسک گذار به مشارکت کننده اجتماعی تبدیل می شوید.

سازه های موقت هیئت ها باید با توجه به نیازهای اجتماعی و فرهنگی منطقه طراحی شوند

وی در ادامه به تأثیرات اجتماعی هیئت ها بر برنامه ریزی شهری پرداخت و بیان کرد: باید توجه داشت توسعه مکان های مذهبی منجر به توسعه فضای مذهبی نمی شود. این را باید برنامه ریزان شهری در نظر داشته باشند سازه های موقت هیئت ها باید با توجه به نیازهای اجتماعی و فرهنگی منطقه طراحی شوند تا بتوانند فضایی معنادار ایجاد کنند.. به نظر من با بررسی نقشه ذهنی ساکنان و عبور کنندگان هر منطقه می شود به منطق مناسکی آن منطقه هم پی برد.

عودی در پایان سخنان خود افزود: البته دسته های عزاداری فرق دارد و آنجا آن معبر معنا دارد. اگر معناسازی شود حتی می تواند سازه هم نداشته باشد و اصلاً سقف هم نداشته باشد و باز هیئت باشد. معنای فضا ورای مکان است.