مصطفی معین: در تبدیل فرایند فرار مغزها به چرخش مغزها ناموفق بوده ایم

به گزارش خبرنگار گروه علمی ایرنا، مصطفی معین امروز (چهارشنبه) درهمایش دوروزه «مهاجرت نخبگان علمی در ایران امروز، چالش ها و راهکارها» با حضور کارشناسان و تحلیلگران حوزه مهاجرت اظهار داشت: مهاجرت نخبگان علمی یک مساله دیرپای ملی و فرآیند پیچیده ای و با توجه به نقش اساسی نابع انسانی متخصص و کارآمد در توسعه و پیشرفت کشورها حائز اهمیتی راهبردی است.

وی با استناد به آمارهای موجود در زمینه مهاجرت نخبگان همچنین یافته های پژوهش های مختلف در زمینه دلایل مهاجرت در جامعه ایرانی به نقش موثر جوامع نخبگان دیاسپورا در توسعه اقتصادی اجتماعی و سیاسی کشورهای مبدا و نمونه های موفق آن در چین، هند و کره جنوبی تجربه اشاره کرد و گفت: در ایران مانند بسیاری کشورهای در حال توسعه هنوز نتوانسته ایم با ایجاد شبکه های بین المللی و فعال همکاری علم پژوهشی و فناوری و ارتباط دادن نخبگان علمی داخل کشور با پتانسیل بزرگ دیاسپورای ایرانی پراکنده و دور از وطن خود، فرآیند فرار مغزها را به چرخش مغزها تبدیل کنیم.

معین در این همایش ابتدا به هدف از برگزاری آن اشاره کرد و افزود: انجمن ایرانی اخلاق در علوم و فناوری با توجه به رسالت اخلاقی خود برای کمک به ریشه یابی و آسیب شناسی این پدیده اجتماعی رو به رشد و بررسی ابعاد فرهنگی اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و پیامدهای آن به عنوان یک تهدید یا یک فرصت ملی و پیشنهاد راهبردهای مدیریت این همایش را برگزار می کند.

استاد پیشین دانشگاه علوم پزشکی تهران در ادامه به تاریخچه این پدیده اشاره کرد و افزود: مهاجرت مهاجرت نخبگان علمی همواره بخشی از تاریخ بشر بوده و دانشمندان و فیلسوفان کم وبیش برای جلب حمایت های مالی و علمی یا انجام مطالعه و تحقیق به کشورهای دیگر مهاجرت می کرده اند. این فرآیند تاریخی پس از انقلاب صنعتی به دلیل جست وجوی فرصت های علمی کیفیت زندگی رواج بیشتری یافت. مهاجرت نخبگان در قرن بیستم و بیست و یکم تحت تأثیر عدم تناسب بین عرضه و تقاضای نیروی انسانی در سطح جهانی و شرایط جهانی سازی اقتصاد با رقابت شدید برای جذب استعدادها و تسهیل سفرهای بین المللی افزایش یافته است.

وی به موضوع مهاجرت نخبگان علمی در ایران پرداخت و افزود: این نوع از مهاجرت از دهه چهل شمسی (دهه 1960 میلادی) تا این زمان افزایش یافته، در دوران انقلاب و جنگ تحمیلی بیشتر شد و از نیمه دهه 1380 به یک مهاجرت عام و توده وار به صورت مهاجرت حقیقی یا مجازی و به سونامی فرار مغزها یا فراری دادن مغزها تبدیل شد که هنوز ادامه دارد.

شاخص های فرار مغزها
وزیر اسبق علوم، تحقیقات و فناوری در ادامه به برخی آمارها اشاره کرد و گفت: رتبه ایران در بین 133 کشور جهان از جهت رقابت پذیری برای جذب و نگهداشت نخبگان و استعدادهای جهانی 12 است، رتبه اول ایران با 115 هزار مهاجرت به کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) در سال 2021، دو برابر شدن تعداد مهاجرت نخبگان ایرانی در 30 سال گذشته، مهاجرت حدود 150 هزار از نخبگان علمی ایران که از آن به سونامی مهاجرت مغزها تعبیر می شود، خارج شدن 70-50 میلیارد دلار ارز از کشور از جمله این آمارهاست که روند مهاجرت نخبگان را تشدید می کند.

وی ادامه داد: همچنین بر اساس برخی پیمایش ها فقط 16 درصد ایرانی ها به مهاجرت فکر نمی کنند که این مهاجرت توده وار است. تمایل به مهاجرت در استادان و پژوهشگران؛ 53 درصد، در پزشکان و پرستاران 45درصد، در دانشجویان و دانش آموختگان 40 درصد است. همچنین افزایش 4.3 برابری تعداد دانشجویان ایرانی در خارج کشور طی دوره ده ساله 1379- 1388 را داشته ایم.

بر اساس آمارهای دیگر بیش از 10 هزار تن از پزشکان ایرانی در کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) خدمت می کنند و معادل با یک پنجم کل استادان ایرانی داخل کشور در آمریکا هستند. همچنین بین 70 تا 92 درصد از دانش آموزان مدال آور المپیاد از ایران مهاجرت دائمی کرده اند.

یافته های پیمایش ها در مورد مسائل ایرانیان

استاد پیشین دانشگاه علوم پزشکی تهران در ادامه به نتایج 4 پژوهش اشاره کرد و گفت: بر اساس نظر پاسخ دهندگان به پژوهش پیمایش ملی ارزش ها و نگرش های ایرانیان منتشر شده در آبان سال 1402، مهمترین مسئله کشور به ترتیب عبارت است از؛ گرانی و تورم (81.9 درصد)، بیکاری (47.9 درصد)، اعتیاد (26.9 درصد)، فساد اقتصادی و اداری (13.1) درصد) مسئله مسکن (12.1 درصد)، مسئله حجاب (11.9 درصد) مسئله ازدواج جوانان (10.7درصد)، مسئله طلاق (7.1 درصد)، کم آبی (5.7 درصد)، رعایت نکردن قانون (47 درصد)، محدودیت آزادی بیان و مطبوعات (4.2 درصد) و آلودگی هوا و گرد و خاک و ریزگردها (2.6) مهمترین مسئله ایران است.

وی با استناد به پژوهش دیگری در سال 1401 گفت: عوامل اصلی در میل به مهاجرت ایرانیان عبارت است از: بی ثباتی اقتصادی، شیوه حکمرانی، سطح درآمد، آینده مبهم و عدم شایسته سالاری و رفاه بیشتر در خارج از کشور.

به گفته معین بر اساس پژوهش دیگری طبق گزارش نظرسنجی گالوپ در سال 1397 تمایل به بازگشت ایرانیان مهاجرت کرده به وطن خود فقط برابر با یک درصد برآورد می شود؛ در حالی که شاخص متوسط جهانی بازگشت نخبگان مهاجر به کشورهای خویش 7 درصد است این شاخص منفی می تواند نشانگر واقعیت فرار مغزها یا فراری دادن آنها به عنوان عامل اصلی ترک وطن و مهاجرت نخبگان علمی ایران به کشورهای دیگر باشد.

وی تاکید کرد: با اینکه طبق نتایج چهارمین پیمایش ملی ارزش ها و نگرش های ایرانیان پزشکان و استادان دانشگاهی از بالاترین سطح اعتماد و مقبولیت در جامعه ایرانی برخوردار هستند، به دلیل برخی تنگ نظری ها و نگاه امنیتی به کادرهای پزشکی، دانشگاه و دانشمندان، ضعف زیرساخت های علمی و پژوهشی، ساختار سنتی صنعت، تحریم خارجی و انزوای کشور، قطع ارتباط علمی با دنیا، نگرش نادرست مدیریت کلان کشور نسبت به توسعه علم و فناوری، ناکارآمدی سیاست های جذب و نگهداشت نخبگان، عدم استقلال دانشگاه و فقدان آزادی های آکادمیک، پیگیری نکردن و اجرای طرح تحول ساختاری در نظام آموزش عالی، تداوم بحران های سیاسی اجتماعی و اقتصادی، زوال سرمایه اجتماعی و نبود امکان بهره وری منابع انسانی، نیروی دافعه ای تولید شده که اکنون کشور را با سونامی مهاجرت نخبگان علمی و فقدان تمایل به بازگشت آنها روبرو کرده است.

معین به پژوهش دیگری اشاره و تاکید کرد: پژوهش چهارم در طرح مطالعاتی «مهاجرت نخبگان و رابطه آن با توسعه فرصت ها و چالش ها برای سیاستگذاران در سال 1398 به نقش موثر جوامع نخبگان مهاجر (دیاسپورا) در توسعه اقتصادی اجتماعی و سیاسی کشورهای مبدا خود تاکید شده که نمونه های موفق آن در چین، هند و کره جنوبی تجربه شده است. ولی در ایران مانند بسیاری کشورهای در حال توسعه هنوز نتوانسته ایم با ایجاد شبکه های بین المللی و فعال همکاری علمی- پژوهشی و فناوری و ارتباط دادن نخبگان علمی داخل کشور با پتانسیل بزرگ دیاسپورای ایرانی پراکنده و دور از وطن خود فرآیند فرار مغزها را به چرخش مغزها تبدیل کنیم.