تفاوت های مقوله عرفی شدن در ادیان مختلف

به گزارش خبرنگار ایکنا، نشست رونمایی و نقد گزارش «جدایی از دین در ایران و جهان» با حضور علیرضا شجاعی زند، عضو هیئت علمی گروه جامعه شناسی دانشگاه تربیت مدرس و احمد شکرچی، پژوهشگر جامعه شناسی به همت گروه بررسی های راهبردی میراث در خانه اندیشه ورزان برگزار شد.

در ابتدای این نشست، علیرضا شجاعی زند، عضو هیئت علمی گروه جامعه شناسی دانشگاه تربیت مدرس طی سخنانی اظهار کرد: سخنان بنده در این موضوع، دارای دو بخش است. در بخش اول مروری بر برخی از نکات بدیهی خواهم کرد، منتها این نکات اهمیت اصلی را ندارند و تمرکز بنده بر روی نتیجه این بخش خواهد بود. در این قسمت خیلی سراغ رساله مدنظر نخواهم رفت، اما در این زمینه برخی نکات را راجع به تلقی از این رساله بیان می کنم. در گام دوم نیز نقدهایی نسبت به این رساله که با موضوع «جدایی از دین در ایران و جهان» انجام شده، ارائه خواهم داد.

وی افزود: جامعه شناسی کردن غیر از جامعه شناسی خواندن است و این مسئله از بدیهیاتی است که هر دانشجوی جامعه شناسی آن را می داند. کار علمی کردن غیر از خواندن کارهای علمی و مرور کردن آن است. البته جامعه شناسی خواندن و مرور کارهای دیگران اعم از اینکه سراغ نظریات رفته و یا سراغ تحقیقات میدانی برویم، بخش لازم کار علمی بوده و گریزی از آن نیست. این موضوع، مقدمه لازمی برای جامعه شناس، نظریه پرداز محقق شدن است.

عرفی شدن؛ پدیده ای فراتر از کاهش دین داری 

شجاعی زند بیان کرد: نکته دوم اینکه عرفی شدن مقوله و پدیده ای فراتر از کاهش دین داری است. طبق این نظریه، رساله نگاشته شده گویا دو پاره است، یعنی بخش نظری متمرکز بر بحث عرفی شدن بوده و صرفا تئوری های عرفی شدن را تعقیب و معرفی کرده است. بخش دوم اصلاً ربطی به پیمایش های مربوط به حوزه عرفی شدن ندارد مگر اینکه ما دین داری و کاهش دین داری را یکی از جلوه های عرفی شدن بدانیم یعنی اگر عرفی شدن را در سه حوزه عرفی شدن دین، عرفی شدن فرد و عرفی شدن جامعه تلقی کنیم، کاهش دین داری و تحولاتی که در حوزه دین داری رخ می دهد، نسبتی با عرفی شدن فردی پیدا می کند. البته این نسبت، تام و یک به یک نیست، یعنی عین آن نبوده اما خیلی نزدیک است.

تغییر دین و عرفی شدن

وی با بیان اینکه تغییر دین، کاهش میزان دین داری، تغییر انواع دین داری و حتی رشد تمایلات دئیستی نیز رخدادهای مهمی در وضعیت دین داری هستند، گفت: هیچ کدام از این مقوله ها را نمی توان در ذیل حوزه عرفی شدن قرار داد. البته ممکن است در راستای این مسئله بوده و به آن کمک هم کند، یعنی برای عرفی شدن تمهید مقدماتی انجام دهد، اما نمی تواند این وضعیت ها و اتفاقات را به حساب عرفی شدن گذاشت. عرفی شدن اتفاقی است که در بیرون از دین و علیه دین رخ می دهد و علاوه بر تأثیراتی که در افول و کاهش و به حاشیه روی دین ایجاد می کند، وجهی ایجابی دارد. اگر عنصر ایجابی عرفی شدن را لحاظ نکرده و فقط به اتفاقاتی که در اطراف دین و دین داری افراد رخ داده، اکتفا کنیم، گویا هنوز به مفهوم عرفی شدن نزدیک نشده ایم.

شجاعی زند اظهار کرد: نمی توان حتی از آتئیسم، لاادری گری و بدبینی که نزدیک ترین فاصله را با عرفی شدن دارند، به عنوان عرفی شدن یاد کرد. دین گریزی، بی دینی و ... نوعی فرار از التزام بوده و عنصر «گریز از» در آن برجسته است، اما وجه دوم «گریز به» هنوز در آن اتفاق نیفتاده و نوعی وضعیت گذر است که بعضاً نیز می تواند پایدار شود، البته کمتر پایدار می شود و ببیشتر موقتی است؛ چراکه در این مسیر یا بازگشت صورت می گیرد، یا از یک دین به دین دیگری انتقال پیدا می کند و یا به وضعیتی منتقل می شود که می توان گفت انسان عرفی شده است. در مسئله عرفی شدن، مسائلی برای فرد مطرح می شود که اصلاً در حوزه مواردی که مطرح شد، هنوز طرح نشده است.

عام گرایی نظریه و قانون

وی بیان کرد: نکته سوم در رابطه با موضوع مورد بحث اینکه در این زمینه، نظریه، بدیهی است، البته قانون نیست اما از یک حیث با قانون قرابت دارد، یعنی از یک حیث خیلی به یکدیگر نزدیک می شوند و آن هم عام گرایی نظریه و قانون است؛ چراکه نوعی خصلت تعمیم گرایی در هر دو وجود دارد. باید اشاره کرد که امتیاز علم و نظریات به صورت کلی در دو مسئله تبیین و تعمیم است. ممکن است جایی تبیین اتفاق بیفتد اما تعمیم مقوله دیگری است که برخی نظریات داعیه آن را داشته و خیلی از نظریات نیز اصلاً داعیه تعمیم ندارند. البته ممکن است دیگرانی که قاری این نظریه هستند، برخلاف قصد و منظور نظریه پرداز، چنین دست اندازی در نظریه داشته و آن را به جای دیگری برده و به این مهم دست پیدا کنند که اصلا این نظریه قابلیت تطبیق دارد یا خیر که این مسئله، امر دیگری است.

شجاعی زند افزود: رجحان نظریات نیز نسبت به یکدیگر قدرت و قابلیت هایی ا ست که از دو حیث قدرت تبیین کنندگی و گستره تعمیم و شمول نظریات است. اگر این دو ویژگی در نظریات برجسته باشند، این نظریات نسبت به نظریات دیگر قوی تری خواهند بود. عجیب است که این دو ویژگی که معرف نظریات هستند، نسبت به یکدیگر نسبت عکس داشته و نسبت آن ها حکمی معادل اپتیموم دارد و جمع ناصفر هستند. هر چقدر قدرت تبیین یک نظریه افزایش پیدا کند، از قدرت تعمیم آن کاسته می شود. همچنین، هرچقدر قدرت تعمیم و شمولیت یک نظریه بالا رود، قدرت تبیین کنندگی آن کاسته می شود که این نکته نیز حقیقتی است که در باب نظریات وجود دارد.

عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس گفت: نکته چهارم اینکه عرفی شدن مانند انقلاب است به این دلیل که هیچ دو انقلابی نیست که نظیر هم باشند. ما برای انقلابات تئوری و مفهوم ساختیم و پیرامون آن ها نظریه پردازی کرده ایم. عجیب است که هیچ نظریه انقلابی با تمام قدرت و پیشرفته بودن آن نظریه، کفایت کافی نداشته و نتوانسته انقلاب بعدی را پیش بینی کند. گمان بنده این است که همین خصلت در عرفی شدن نیز وجود دارد. لذا ممکن است یک نظریه از قدرت تبیین کنندگی خوبی برخوردار باشد، اما قابلیت تعمیم آن لزوماً بالا نباشد و بالعکس. شاید این جنبه یعنی دوگانگی بین تبیین و تعمیم در قصه دین قدری برجسته تر و یا دو چندان باشد که دلیل آن تفاوت ذاتی ادیان است.

تفاوت ذاتی ادیان

وی افزود: بر تفاوت ذاتی ادیان تأکید دارم؛ چراکه اگر خیلی بخواهیم به واقعیت وفادار باشیم، باید اذعان کنیم که هیچ دو امری شبیه به یکدیگر نیستند. این قضیه در بحث دین به مراتب غلیظ تر و شدیدتر است؛ چراکه بنیاد ادیان بر تمایز است و ادیان برای غیریت ‎سازی آمده اند. اگر بنیاد دین بر غیریت نبود، هیچ دلیلی برای آمدن یک دین بعد از دین قبلی وجود نداشت. اولین کاری که یک دین جدید می کند، ارائه روش هایی است که دین قبلی را طرد، نفی و نقض کرده و بر این امر استوار است که برای رفع مشکلات ادیان قبلی آمده است. این عنصر به نوعی خاص گرایی موجود را افزایش می دهد. این مسئله نیز به نوعی امری بدیهی است که باید روشن می شد.

شجاعی زند اظهار کرد: نکته پنجم اینکه تعریف مقوله ای جدای از معرفی است. در تعریف، عنصر تعمیم گرایی و بنیاد برجسته است. تعریف خوب آن است که شمولیت خوبی داشته باشد، البته تعریف باید هم جامع و هم مانع باشد، اما در معرفی عنصر آیدیوگرافیک برجسته است. در معرفی پدیده ها، آن معرفی خوب است که در واقعیت تک باشد و بیشتر از آن چیزی وجود نداشته باشد. البته باید بدانیم که در حوزه علم، کارهای معرفتی و علمی به ویژه جامعه‎ شناسی دین هم به تعریف دین و هم به معرفی دین نیاز داریم. مواد اولیه علم، مفاهیم بوده و نقش تعریف در علم خیلی روشن و برجسته است. باید بدانیم که در مطالعات دین، به شدت نیازمند معرفی هستیم که یکی از این مطالعات، سنجش دین داری است، یعنی نمی توانیم سنجش دین داری را براساس تعریف بسازیم؛ چراکه دین داری مسلمانان با دین ‎داری مسیحیان و بوداییان تفاوت می کند.

وی بیان کرد: عرفی شدن دین را مانند سایه تعقیب می کند و به همین دلیل، عرفی شدن در اسلام با عرفی شدن در مسیحیت متفاوت است. در مسیحیت اگر برخی اتفاقات رقم بخورد، مسیحیان عرفی می شوند. در اسلام نیز اگر اتفاقات دیگری رقم بخورد، مسلمانان عرفی خواهند شد. در مسیحیت اگر از خدا به سمت انسان و از ایمان به سمت عقل بروید، گویا عرفی شده اید اما در اسلام اینطور نیست. در اسلام جمع این مقوله ها مهم بوده و نوعی به هم آوری عقل و ایمان و ... وجود دارد. در اسلام انسان در مقابل خدا نیست. لذا جنس و معنی عرفی شدن که تابع معرفی ما از دین است، با عرفی شدن در جای دیگر تفاوت دارد.

عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس گفت: لذا اگر به دنبال یک نظریه تبیینی درباره عرفی شدن در ایران هستیم، باید به خاص بودگی ایران از این دو حیث شرایط تاریخی، اجتماعی و دینی توجه کرده و این دو خاص بودگی باید حتماً در تئوری و نظریه ارائه شده، گنجانده شود تا این نظریات اثرگذاری لازم را داشته باشد. البته این دو خاص بودگی کار اقتباس و بکارگیری بی دخل و تصرف نظریات عرفی شدن را قدری دشوار می کند.

وی افزود: نکته ششم اینکه در جهان مدرن این سؤال مطرح می شود که آیا بی دین شدن یک انتخاب است یا حفظ دین و دین داری؟ انتخاب نوعی حرکت خلاف جریان، ایستادن و تجدید نظر کردن و ایستادن و تحمل کردن است. در دنیای مدرن عنصر و هسته انتخابگری در بی دینی برجسته است. البته در این فضا نوعی پارامتر به نام محیط نزدیک به میان می آید که می تواند این ماجرا را معکوس یا تعدیل کند. در بحث عرفی شدن در ایران کارهای انتزاعی فراوانی انجام شده است اما هیچ کس برای عرفی شدن در ایران شاخص سازی نمی کند. در تحقیقی که در این رساله درباره اندازه گروه های دینی انجام شده، پیش بینی 25 سال بعد نشان داده شده که بی دینی با 16 درصد جمعیت، در رده سوم قرار دارد یعنی بعد از جمعیت پیروان مسیحیت که بالای 35 درصد بوده و بعد از مسلمانان، سومین جمعیت مربوط به بی دینی است که البته باید اذعان کرد که در برابر 16 درصد بی دینی که در رده سوم قرار دارد، باید به 84 درصد دین داری نیز اشاره کرد.

شجاعی زند بیان کرد: پیشرفت جهانی شدن فردگرایی به عرفی شدن می انجامد اما نه به واسطه پیشرفت و جهانی شدن و فردیت، بلکه چون این پیشرفت از مسیر توسعه مدرن انجام می شود، باید گفت که توسعه مدرن به عرفی شدن می انجامد نه نفس توسعه و اینکه گفته می شود اگر انسان پیشرفت کندف حتما عرفی می شود درست نیست. البته جهانی شدن مدرنیته باعث عرفی شدن می شود. لذا وقتی می گوئیم فردیت موجب عرفی شدن می شود، باید این تبصره را ارائه کنیم که کدام فردیت مدنظر است. اسلام فردگراترین آموزه عالم است. البته این فردیت هیچ گاه در مقابل جمع گرایی قرار نمی گیرد. در رابطه با مسئله تضاد نیز باید بیان کرد که همه تضادهای جهان کنونی مربوط به تضادهایی که از درون ادیان برخاسته اند، نیستند.

وی با بیان اینکه امروز ایران به مراتب بیش از کشورهای دیگر در معرض عرفی شدن است، گفت: ممکن است این میزان از عرفی شدن به دلیل حکومت دینی و رویکرد ایدئولوژیک ایجاد شود که در این زمینه باید به سراغ واقعیات رفته و الهامات تئوریک را به دست آوریم. البته در این رابطه باید بینش، ظرفیت و بضاعت کافی داشته باشیم تا به تئوری های لازم دست پیدا کنیم.

در ادامه این نشست، احمد شکرچی، پژوهشگر جامعه شناسی نیز در سخنانی بیان کرد: یکی از نقاط قوت این گزارش این است که از سوی مجموعه ای تهیه شده که دغدغه دین داری دارد یعنی خود مجموعه، مجموعه ای دین‎دار است و الزاما به خاطر یک کار آکادمیک این کار را انجام نداده اند. این گزارش به این خاطر تهیه شده که احساس وقوع یک اتفاق مهمی شده و برای اینکه ارزیابی درستی از آن انجام شود، دقت فراوانی در آن شده است. مخاطب این گزارش اجتماع دینی است. پیشنهاد بنده این است که فرآیند گفت وگو با بخش های دیگر اجتماع دینی نیز انجام شود تا زمینه برای خلق یک درک جمعی از این وضعیت فراهم شود.

وی افزود: نکته بعدی درباره قالب گزارش است که من آن را به عنوان یک فراتحلیل دسته بندی می کنم که گام ارزشمندی است که تلاش می کند کار خود را به صورت تطبیقی انجام دهد که این رویکرد تطبیقی ظرفیت خوبی است که به این گزارش این امکان را می دهد تا توسعه بیشتری در آینده پیدا کند. باید اشاره کرد که نوعی غیاب رویکرد روشی در این گزارش وجود دارد که باید در آن نسبت به میان تکه های نامتجانس اشاره می شد. دین به مثابه یک نهاد اجتماعی است و با چنین رویکردی، قائل به ذات گرایی در این مسئله نیستیم.

شکرچی در ادامه سخنان خود اظهار کرد: به همان اندازه که ذاتی برای نهاد اجتماعی قائل نیستم، برای ادیان نیز قائل نیستم. مسئله ای که در این بخش با آن مواجه هستیم و می توانیم از آن به عنوان نخ تسبیح تلقی کنیم، این است که نوعی تحول بنیادی در نقش، صفات و ویژگی های نهاد اجتماعی دین چه در جهان و چه در مناطق مختلف اتفاق افتاده است، یعنی نهاد اجتماعی دین در قسمت ها، سطوح و اجزای مختلف خود دچار تحول بنیادی شده است و ما انتظار تحولات بنیادی تر دیگری نیز در این زمینه داریم. در این گزارش نوعی غیبت امر جمعی وجود دارد و به دین ‎داری به عنوان یک امر فردی توجه شده است. نکته ای که باید بدان توجه کنیم این است که اگر به دین به عنوان یک نهاد اجتماعی بنگریم، الزاما دین داری یا عدم دین ‎داری، بقا یا خروج از دین فقط ساحت فردی نیست.

نظریه تضاد و کاهش دین داری

پژوهشگر جامعه شناسی ادامه داد: در بخش نظری این کار، روایت ناقصی از نظریه اینگل هارت یا نظریه عرفی شدن آمده است که باید در آن بازنگری شود. در نظریه تضاد نیز مکانیزم های تضاد الزاما منجر به کاهش دین داری نمی شوند. اگر تضاد را جزء دین داری بدانیم، اتفاقا تضاد باعث تقویت گرایش به دین می شود. پدیده دین داری چه در سطح جهان و چه در سطح ایران به سطحی از پیچیدگی رسیده که این گونه سنجش دین داری تمام واقعیت را منعکس نمی کند و ما در اینجا علاوه بر اندازه و میزان عددی گرایش به دین، به تغییری نیاز داریم که در الگوهای دین داری رخ می دهد.

وی با بیان اینکه امروز گونه های دین داری در میان دین داران نیز تغییر کرده است، گفت: گونه های دینداری احتیاج به بررسی های دقیق تر دارند. اگر بپذیریم که گرایش به ادیان سنتی یا گرایش به نهادهای سنتی دین در حال تغییر است، باید بدانیم که این گونه های جدید دین داری شکل های سابق خود را ندارد و گونه هایی از جامعه پذیری دین دارانه به شکل جدید و به معنای متفاوت دین در حال باز تولید است. امروز نهاد دین در حال تلاش برای باز تولید خود است و روحانیت در بخش های مختلف ورود کرده است. البته این مسائل، پیرادینی هستند و هنوز هسته سخت نهاد دین در مقابل تغییر مقاومت می کند.

شکرچی با بیان اینکه امروز دین گرایی سنتی تغییر شکل داده است، اظهار کرد: دین داری ارتودوکس با دینداری سنتی متفاوت است؛ خوانش های افراطی تر و یا خوانش های پایبندتر به متن و سنت های گذشته در آن مشاهده می شود که پیروان آن توان اثرگذاری بیشتری در فرایندهای اجتماعی، اقتصادی دارند. لذا ما با پدیده ای به نام ناسیونالیسم دینی مواجه هستیم که در ادیان مختلف وجود دارد. با ظهور این پدیده ها، نیروی جریانات ارتودکس در همه ادیان توانمندتر می شود. در گزارش «جدایی از دین در ایران و جهان» باید به صورت مشخص به نقش مرجعیت در نهاد دین اشاره می شد که این نهاد چه نقشی در امور اجتماعی داشته است.

تضاد میان فقه و حقوق

وی بیان کرد: مسئله تضاد میان فقه و حقوق مدرن مسئله بسیار مهمی است که باید بدان توجه شود. امروز زندگی روزمره فقط مسئله انسان دین دار نیست، بلکه مسئله مجموعه ای از قواعد و هنجارهایی است که با ساختار اقتصاد مشکل پیدا کرده است. لذا یکی از مکانیزم هایی که باید بدان بپردازیم، قواعد و هنجارهایی حاکم بر زندگی دینی است. نهاد دین باید بتواند به پرسش های عدالت توزیعی پاسخ دهد. مسئله بعدی، مسئله تقسیم ثروت است. در دل نهاد مرجعیت، مسئله وجوهات شرعی وجود دارد. امروز طبق تحقیقات انجام شده، بسیاری از بازاری های متشرع حاضر نیستند پولی به وکلای مرجعیت بپردازند که یکی از دلایل آن این است که نهاد مرجعیت در تقسیم این ثروت یا شفاف نبوده یا عادلانه رفتار نکرده است.

این پژوهشگر جامعه شناسی اظهار کرد: از شاخص های دیگر در این حوزه می توان به مسئله شرکت در مناسک اشاره کرد که در این زمینه الگوی احساسات جمعی تغییر کرده است. امروز به هر دلیلی الگوی ابراز احساسات جمعی تغییر کرده است. امروز هم خوانش از تاریخ و هم شیوه ابراز احساسات نزد دین داران تغییر کرده است. لذا هم غیبت امر جمعی و هم عدم تمایز میان گونه های دین داری می طلبد که به خوبی به این موضوع پرداخته شود. بنده پیشنهاد می کنم که نباید از بررسی هایی که در حوزه علوم اجتماعی محاسباتی و کلان داده ها انجام شده، غافل شویم تا با درک بهتری از پدیده دین به معنای یک نهاد اجتماعی برسیم. همچنین، پیشنهاد می کنم که این گفت وگو با بخش های مختلف ادامه پیدا کرده و توجه به نهادهای میانی نیز برجسته شود.

انتهای پیام