نظام اجتماعی در اندیشه حضرت زهرا(س)؛ الگویی برای جامعه معاصر

ولادت حضرت زهرا(س)، یکی از روزهای بزرگ و معنوی در تاریخ اسلام است. حضرت فاطمه زهرا(س)، دختر پیامبر اکرم(ص) و حضرت خدیجه(س)، در بیستم جمادی الثانی سال پنجم بعثت به دنیا آمدند. این روز که با نام «روز مادر» و «روز زن» نیز شناخته می شود، در بسیاری از کشورهای اسلامی و به ویژه در ایران، با مراسم و جشن های خاصی همراه است.

مردم در این روز به تکریم و تجلیل از مقام والای مادران و زنان می پردازند و از فضایل اخلاقی و شخصیت بزرگوار حضرت زهرا(س) یاد می کنند. حضرت فاطمه زهرا(س) به عنوان نمونه ای از زنان کامل و الگو برای تمام مسلمانان شناخته می شود. ایشان با شخصیت و جایگاه والایی که در نزد خداوند و پیامبر(ص) داشتند، توانستند نقش مهمی در تبلیغ و ترویج دین اسلام ایفا کنند.

به مناسبت ولادت حضرت زهرا(س) خبرنگار ایسنا با حجت الاسلام محمد حائری شیرازی، استاد حوزه و دانشگاه و پژوهشگر قرآن و حدیث در خصوص نظام اجتماعی در اندیشه حضرت به گفت وگو پرداخته است. در ادامه متن این مصاحبه را می خوانید:

ایسنا: نظام اجتماعی در اندیشه دینی اسلام چه جایگاهی دارد؟  

در اسلام، نظام اجتماعی به عنوان یکی از مهم ترین ابعاد دین شناخته می شود. احکام و تعالیم اسلام، از مسائل فردی تا قواعد جمعی، همگی با هدف ایجاد یک جامعه متعادل و الهی تدوین شده اند. از نگاه دینی، انسان موجودی اجتماعی است و سعادت او در گرو تعامل درست با دیگران است. بنابراین، دین اسلام نه تنها به رشد فردی افراد اهمیت می دهد، بلکه بر ساختارهای اجتماعی و روابط بین افراد نیز تأکید دارد.

در این راستا، ارزش هایی مانند عدالت، مهربانی، و تقوا به عنوان اصول بنیادین معرفی شده اند. عدالت در تعاملات اجتماعی باعث کاهش تبعیض و نزاع ها می شود، مهربانی روابط انسانی را تقویت می کند، و تقوا سبب می شود که رفتار افراد در مسیر الهی باقی بماند. این نگاه جامع به دین، از آموزه های پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) به ویژه حضرت زهرا(س) کاملاً مشهود است.

ایسنا: احکام اسلام فراتر از معنویت فردی، چه تأثیرات اجتماعی دارند؟  

یکی از نکات برجسته اسلام، تأثیرات اجتماعی احکام دینی است. بسیاری از عبادات و واجبات شرعی، به گونه ای طراحی شده اند که علاوه بر رشد معنوی فرد، موجب تقویت همبستگی اجتماعی و افزایش امنیت و عدالت در جامعه شوند. به عنوان مثال، نماز جماعت نه تنها باعث تقویت ارتباط انسان با خدا می شود، بلکه روحیه همدلی و وحدت میان مسلمانان را ارتقا می بخشد.

همچنین، احکام مالی همچون زکات و خمس، به برقراری عدالت اقتصادی و کاهش فاصله طبقاتی کمک می کنند. به طور خاص، زکات به توزیع ثروت در جامعه می پردازد و نیازهای محرومان را برطرف می کند، خمس باعث می شود منابعی برای امور اجتماعی و دینی در اختیار باشد. این احکام، علاوه بر جنبه های عبادی، نظام اقتصادی جامعه را نیز تقویت می کنند. حتی عباداتی مانند روزه و حج، فراتر از جنبه های فردی، در ایجاد یک فرهنگ جمعی مبتنی بر تقوا و اتحاد مؤثرند.

ایسنا: حضرت زهرا(س) در سخنان خود، چه رویکردی برای تبیین حکمت احکام الهی ارائه می دهند؟  

حضرت زهرا (س) در خطبه های خود، به ویژه در خطبه فدکیه، به صورت بسیار عمیق و جامع به بیان فلسفه احکام الهی می پردازند. ایشان با رویکردی حکیمانه، ارتباط میان احکام الهی و تأثیرات آن ها بر زندگی فردی و اجتماعی را روشن می کنند. به عنوان نمونه، در کلامی از ایشان آمده است: «وَ الصَّلَاةَ تَنْزیهاً عَنِ الْکِبْرِ وَ الزَّکَاةَ زیَادَةً فِی الرِّزْقِ» که در آن به اثر تربیتی و اجتماعی این عبادات اشاره می کنند.

این نگاه جامع به احکام، نشان می دهد که هر یک از آن ها پاسخی به یکی از نیازهای عمیق انسانی است؛ نیازهایی که چه در بُعد فردی و چه در بُعد اجتماعی، در تعامل با یکدیگر معنا پیدا می کنند. برای مثال، نماز، علاوه بر تربیت فردی، تأثیری عمیق بر نظم جامعه دارد و زکات، افزون بر کمک به مستضعفان، نوعی فرهنگ انفاق و همدلی را در جامعه گسترش می دهد. این دیدگاه، بر اهمیت شناخت دقیق فلسفه احکام و توجه به ابعاد چندلایه آن ها تأکید دارد.

ایسنا: حضرت زهرا(س) در این حدیث چگونه به فلسفه احکام الهی اشاره می کنند؟  

حضرت زهرا (س) در بیانی زیبا و جامع به فلسفه احکام الهی پرداخته و هر یک را با حکمت ویژه ای معرفی کرده اند. ایشان می فرمایند:

«فَفَرَضَ اللَّهُ الْإِیمَانَ تَطْهِیراً مِنَ الشِّرْکِ وَ الصَّلَاةَ تَنْزیهاً عَنِ الْکِبْرِ وَ الزَّکَاةَ زیَادَةً فِی الرِّزْقِ وَ الصِّیَامَ تَبْیِیناً لِلْإِخْلَاصِ وَ الْحَجَّ تَسْنِیَةً لِلدِّینِ وَ الْعَدْلَ تَسْکِیناً لِلْقُلُوب»

در این بیان نورانی، ایمان به عنوان راهی برای پاکی از شرک، و نماز به عنوان وسیله ای برای زدودن غرور و تکبر معرفی می شود. همچنین، زکات باعث افزایش رزق و رفع فقر در جامعه است، و روزه خلوص نیت و صبر در برابر خواهش های نفسانی را تقویت می کند.

نکته قابل توجه، جامعیت این کلام است که نه تنها به ابعاد معنوی، بلکه به تأثیرات اجتماعی و تربیتی احکام نیز پرداخته است. روزه، به عنوان تمرینی برای تقویت اراده، می تواند در مواجهه با چالش های اجتماعی نیز مؤثر باشد. همچنین، حج، با گردآوردن مسلمانان از سراسر جهان، نقش مهمی در ایجاد وحدت و همبستگی میان امت اسلامی دارد.

ایسنا: نقش عدالت در آرامش افراد و انسجام جامعه از دیدگاه حضرت زهرا(س) چیست؟  

حضرت زهرا(س) عدالت را یکی از ارکان اصلی نظام اجتماعی می دانند و می فرمایند: «وَ الْعَدْلَ تَسْکِیناً لِلْقُلُوب»

این عبارت، به اهمیت عدالت در ایجاد آرامش روانی در جامعه اشاره دارد. وقتی عدالت برقرار باشد، مردم احساس امنیت می کنند و از ظلم و تبعیض رها می شوند. عدالت، باعث کاهش نزاع ها و ایجاد اعتماد میان مردم و حاکمان می شود و این اعتماد، خود زمینه ساز انسجام اجتماعی است.

علاوه بر این، عدالت در تصمیم گیری ها و اجرای احکام نیز نقشی کلیدی دارد. حاکم عادل می تواند مردم را به هم نزدیک کرده و اختلافات را حل کند. به عنوان مثال، در جامعه ای که عدالت اقتصادی وجود داشته باشد، فاصله طبقاتی کمتر می شود و مردم احساس می کنند که حقوقشان محترم شمرده می شود. نگاه حضرت زهرا(س) به عدالت، نه تنها به عنوان یک فضیلت اخلاقی، بلکه به عنوان پایه ای برای ثبات و آرامش جامعه است که در سایه آن، دل ها به یکدیگر نزدیک تر می شوند.

ایسنا: پیام نهایی این حدیث برای جامعه امروز چیست؟  

پیام این حدیث برای جامعه امروز، بازگشت به اصول الهی و تطبیق زندگی اجتماعی با حکمت احکام است. حضرت زهرا(س) در پایان این حدیث می فرمایند:

«فَاتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ فِیمَا أَمَرَکُمُ اللَّهُ بهِ وَ انْتَهُوا عَمَّا نَهَاکُمْ عَنْهُ.»

این جمله، دعوت به تقوا و پایبندی به اوامر و نواهی الهی است. جامعه ای که بر اساس تقوا و عدالت شکل گیرد، می تواند از بحران ها عبور کرده و به آرامش و پیشرفت برسد.

برای جامعه امروز، این حدیث الگویی برای بازسازی نظام های اجتماعی است. وقتی ایمان، عدالت، و طاعت الهی در رأس امور قرار گیرند، بسیاری از مشکلات اجتماعی و اقتصادی حل می شوند. در نهایت، پیام این حدیث آن است که جامعه انسانی، زمانی به آرامش واقعی دست می یابد که قوانین و ارزش های الهی در تمام سطوح زندگی به کار گرفته شود.

انتهای پیام