کتابخانه شیخ الخلیلی؛ چراغ راه علم و معرفت در بیت المقدس

به گزارش ایکنا به نقل از الجزیره، کتابخانه شیخ الخلیلی در مدرسه شهرداری قدس قرار دارد و زمان تأسیس آن به دوران مملوکی باز می گردد. این کتابخانه در شمال باب السکینه، یکی از درهای مسجد الاقصی قرار دارد و شیخ الخلیلی در سال 1727 میلادی آن را وقف کرده است.

تاریخچه کتابخانه الخلیلی

کتابخانه شیخ محمد الخلیلی در صندوق ها و خزانه های موزه اسلامی نگهداری می شد، سپس در سال 1776 میلادی به کتابخانه مسجد الاقصی منتقل شد؛ در آن دوران به شکل اولیه آن تنظیم شد و تا زمان تکمیل نسخه های خطی کتابخانه مسجد الاقصی به همان شکل باقی ماند. کتابخانه شیخ الخلیلی در مدرسه شهرداری مجاور مسجد الاقصی باقی ماند و بدین ترتیب استفاده از آن برای دانشجویان و افرادی که خواهان مطالعه کتب بودند آسان بود. قصد شیخ الخلیلی از ساخت این کتابخانه در قدس شریف این بود که الگویی برای مردم این شهر در رقابت برای تحصیل علوم و مطالعه کتب باشد. در سال 1786 میلادی شیخ محمد بن یوسف بن محمد الخلیلی، متولی کتابخانه وقفی پدربزرگش محمد الخلیلی و سایر موقوفات او در قدس و خارج از آن شد و بدین ترتیب خاندان الخلیلی به فعالیت های علمی خود و حفاظت از این کتابخانه ادامه دادند.

شیخ محمد الخلیلی کیست؟

شیخ محمد الخلیلی یکی از عالمان بزرگ و سرشناس قدس در قرن 18 میلادی بود. وی تاجری بود که مقادیر بسیار زیادی کتاب در آن زمان خریداری کرده و برای خود یک کتابخانه بسیار بزرگ تأسیس کرده بود. الخلیلی در سال 1692 میلادی به بیت المقدس سفر کرد و در مدرسه شهرداری ساکن شد و سپس شروع به تدریس و سخنرانی در آن مدرسه و همچنین در مسجد الاقصی کرد. وی به عنوان مفتی فقه شافعی در قدس تعیین شد و یکی از مشایخ طریقه قادریه بود. او کتاب فتاوای کبری را در دو مجلد و فتاوای صغری را در یک مجلد تدوین کرد. شیخ محمد الخلیلی اشعار مذهبی را به زبانی ساده می سرود و شیخ عبدالغنی النابلسی به او مجوز سرودن شعر داده بود. او به القابی چون علامه سرزمین بیت المقدس، فخر العلماء الصالحین و رئیس فقهای بزرگ ملقب شده بود.

معیارهای سختگیرانه

طبق آنچه در کتاب «قدس در عهد عثمانی» اثر احمد حسین عبدالجبوری آمده، شیخ الخلیلی شروط و معیارهای دقیق و سختگیرانه ای برای کتابخانه خود وضع کرده بود. متولی وقف کتابخانه او برای حفظ کتب و اطمینان از دوام آن موظف بود به این شروط عمل کند. این معیارها تا حد زیادی شبیه معیارهایی بود که بعدها در کتابخانه های عمومی اجرا می شد؛ که عبارت بودند از: ممنوعیت فروش و اهدا: فروش این کتابها یا اهدا و یا گرو گذاشتن آنها جایز نبود، همچنین امکان نداشت که این کتاب ها به یکی از حکام یا اعیان هدیه داده یا تعویض شود. حفاظت از کتب: کسی که عهده دار مسئولیت این کتابها بود باید آنها را محافظت می کرد و کتاب هایی که نیاز به جلد و ترمیم داشتند باید جلد و ترمیم می شد؛ و این کار با استفاده از درآمدهای وقف انجام می شد. امانت دادن: کسی که به عنوان ناظر برای این کتاب ها تعیین می شد حق داشت کتاب ها را امانت بدهد. اما هیچ کتابی جایز نبود که به طورکامل امانت داده شود، بلکه کتاب ها فقط به دانشجویانی که به شایستگی در بیت المقدس معروف بودند، یا به مجاوران آن بر اساس مذاهب چهارگانه امانت داده می شدند، به شرط اینکه هدف از امانت گرفتن، استفاده از کتاب باشد. ممنوعیت امانت کتاب به متخلفان: به کسانی که در حفظ و نگهداری کتاب ها دچار کوتاهی و تخلفی شده بودند اجازه امانت داده نمی شد. بازگرداندن کتب: کتاب ها پس از پایان مطالعه برای تضمین استفاده شمار بیشتری از دانش پژوهان، باید بازگردانده می شد. اجرای شروط: شروط مربوط به امانت دادن کتاب، از سوی همه افراد بدون استثنا باید اجرا شود. تعیین ناظران: شیخ الخلیلی شرط کرده بود که در زمان حیاتش امکان اظهار نظر داشته باشد. سپس به ارشد فرزندان ذکورش برسد و اگر این سلسله منقرض شوند، این مسئله به فقهای شافعی برسد و پس از آن کسی که در فقه و پرهیزگاری برتر باشد آن را عهده دار شود. حفظ کتاب ها: کتاب ها باید در دست کسانی باشد که در مدرسه شهرداری برای آنها وقف شده، تا زمانی که در آنجا هستند. اما اگر آنجا را ترک کردند، در دست ناظر باشد و چیزی از آنجا جز برای جلد کردن یا ترمیم خارج نشود. تقوی در امانت دادن کتاب: کسی که متولی امور این کتاب ها یا امانت دادن آنها بود باید تقوای خدا را در نهان و آشکار رعایت می کرد و در رفتار خود خدا را در نظر داشت و در شروط وقف کوتاهی نمی کرد.

موقوفات شیخ الخلیلی

شیخ الخلیلی تمام کتاب های متنوعی که در زمینه علوم شریعت و ادبیات در زمان حیات خود جمع آوری کرده بود را وقف کرد و پس از او فرزندان و نوادگانش نسل اندر نسل این کار را ادامه دادند. شیخ عبدالمعطی بن محیی الدین الخلیلی، به عنوان متولی و ناظر موقوفات شیخ محمد الخلیلی، از جمله کتابخانه او تعیین شد تا بر آنها نظارت و مدیریت کند.

محتویات کتابخانه

تعداد کتب وقفی کتابخانه شیخ الخلیلی در زمانی که وی آنها را وقف کرد، حدود 650 جلد کتاب بود که بیش از 200 نسخه خطی در میان آنها دیده می شد. در قرن 18 میلادی و آغاز قرن نوزدهم، تعداد این کتب به 7 هزار جلد کتاب رسید که 500 نسخه خطی در میان آنها بود و این کتاب ها در 20 رشته علمی و هنری دسته بندی می شدند. در زمان آمارگیری موضوعات کتب، مشخص شد که توجه شیخ الخلیلی در درجه اول بر روی کتب حدیثی و فقهی متمرکز بود، همچنین به کتب نحوی، تاریخی و تصوف نیز اهتمام ویژه ای داشت؛ خود او در علوم زبان عربی متبحر بود و همین امر بیانگر میزان اهتمام علما و فقها به این زبان بود. با وقف کتابخانه شیخ محمد الخلیلی برای طلاب و دانش پژوهان، برخی از علما و مجموعه داران کتب و نسخ خطی در دوره های بعد ترغیب شدند تا کتاب هایی که در اختیار داشتند، اعم از وقف یا هدیه را در این کتابخانه به امانت بگذارند. گزارش از فرشته صدیقی انتهای پیام