چالش های پژوهش برای فرهنگ عامه؛ از کمبود بودجه تا پروژه های سفارشی!

علی آنی زاده در گفت وگوی تفصیلی با ایسنا، با اشاره به اینکه پژوهش در حوزه فرهنگ مردم و مردم شناسی از آغاز تا امروز مرهون تلاش های پژوهشگران مستقلی است که بی هیچ چشم داشتی و صرفا بر اساس عشق و علاقه شخصی، با دل و جان، عاشقانه به گردآوری و تحقیق بر روی فرهنگ عامه دیار خود پرداخته اند، بیان کرد: در واقع باید گفت پژوهش در حوزه فرهنگ مردم با تلاش های پژوهشگران مستقل آغاز شده است و در ادامه با تاسیس نهادها و مراکز پژوهشی حوزه مردم شناسی (موزه مردم شناسی در سال 1314) و فرهنگ عامه (مرکز فرهنگ مردم رادیو تلویزیون ملی ایران در سال 1341) این مهم پی گرفته شده است.

او ادامه داد: از ابوریحان بیرونی اندیشمند قرن 4 و 5 هجری قمری با آثار ارزنده ای چون «مال الهند» و «آثارالباقیه» گرفته تا تلاش های آقا جمال خوانسازی با کتاب «عقایدالنساء» یا «کلثوم ننه» در عصر صفویه تا تلاش های میرزا حبیب لشکرنویس با اثری چون «مراتب البلها» در دوره قاجار و کوشش های میدانی حسین کوهی کرمانی در دوره پهلوی تا تمام آثار منتشر شده فرهنگیاران سراسر کشور در دوره کنونی همگی مثال هایی از پژوهش های مستقل در حوزه فرهنگ عامه است.

پژوهشگران مستقل چه کمکی به فرهنگ عامه می کنند؟

این پژوهشگر فرهنگ عامه با بیان اینکه تلاش های پژوهشگران مستقل حوزه فرهنگ مردم با تمام نقدهایی که بر آنها وارد است همواره تکمیل کننده پژوهش های نهادها و مراکز دولتی این عرصه بوده است، اظهار کرد: درواقع این مطالعات و پژوهش های مستقل، حفره موجود در این عرصه را پوشش داده اند. حتی می توان ادعا کرد زمانی موسسه های دولتی حوزه فرهنگ عامه موفق بوده اند، که به پژوهشگران مستقل، نگاه حمایتی داشته اند و تعامل میان این دو همیشه موجب هم افزایی و ضریب دهی به کمیت و کیفیت پژوهش ها بوده است.

پژوهشگر فرهنگ عامه مراکز دولتی در هر حال کارمند دولت است و اثر پژوهشی را که فراغ خاطر، خلاقیت، جدیت و دغدغه می طلبد را می بایست در کسوت کارمندی به سرانجام برساند حال آنکه داده های فرهنگ عامه در افواه و سینه مردم است که با پشت میز نشینی مغایر است

او با تاکید بر اینکه آثار پژوهشی پژوهشگران مستقل حوزه فرهنگ عامه در ایران مزایای فراوانی دارد به مهم ترین آنها اشاره کرد و گفت: نخست آنکه پژوهشگران مستقل بومی داده های خود را بر اساس تجربه زیستی و مشاهده مشارکتی و حضور میدانی گرد آورده اند؛ از این رو فضای فولکلوریک در آثار آنها مشهود است. در ثانی این پژوهش ها با دغدغه شخصی و با حبّ میهنی و محلی نگارش یافته اند، به همین دلیل در سراسر آثار آنها، عشق به زیست بوم و فرهنگ بومی و محلی موج می زند.

آنی زاده ادامه داد: در آثار پژوهشگران مستقل فرهنگ عامه گاه با مونوگرافی هایی روبرو می شویم که بهترین و گاه عمیق ترین یافته ها و نتایج را در یک منطقه محدود جغرافیایی به دست آورده است. این اطلاعات از آن حیث اهمیت دارد که شاید در مراکز پژوهشی دولتی، هیچگاه فرصت مراجعه عمیق به این مناطق دور از مرکز دست ندهد، اما با این حال کاستی هایی نیز دارند.

جمع آوری گنجینه فولکلور ایران به همت پژوهشگران مستقل

او درباره کاستی های پژوهش های مستقل فرهنگ عامه، بیان کرد: اغلب آنها روشمند نیستند، برخی موضوعات فرهنگ عامه به صورت ناقص یا سطحی جمع آوری شده اند، گاه صحت و سقم برخی از این آثار را با وسواس باید نگریست و یا آنکه با دیگر آثار پژوهشی از آن منطقه راست آزمایی کرد چراکه گاه پژوهشگران مستقل به دلیل تعصب خاصی که به دیار خود دارند دچار اغراق می شوند، اما با این حال این آثار بخش مهم و ارزنده ای از گنجینه فولکلور ایران محسوب می شوند که نه در کنار، که هم پای و دوشادوش پژوهش های روشمند مراکز دولتی، پژوهش این حوزه را شکل داده و جان بخشیده اند.

پژوهش های دولتی با چه کاستی هایی روبرو است؟

مدیر پروژه «فرهنگ مردم» مرکز تحقیقات صدا و سیما با بیان اینکه پژوهش های دولتی حوزه فرهنگ مردم و مردم شناسی نیز ضمن مزیت های فراوان، کاستی های خاص خود را دارند، توضیح داد: بیشترین مزیت پژوهش های دولتی عبارت است از: روشمند بودن آثار، تعریف کلان پروژه در سطح ملی و دیگر آنکه اغلب پژوهشگران این حوزه فعالیت خود را پس از بازنشستگی به صورت مستقل انجام می دهند. اما عمده ترین ضعف پژوهش های دولتی فرهنگ مردم را می توان زمان بر بودن آثار، نیمه تمام رها کردن برخی کلان پروژه ها و گاه سفارشی بودن عناوین و آثاری دانست که از ضرورت و اهمیت کافی برخوردار نیستند.

پژوهش هایی برای کشوی میز کار یا اهدای رایگان!

او مهمترین چالش پژوهشگران مستقل حوزه فرهنگ عامه را در بخش انتشار آثار دانست و گفت: این عزیزان اغلب با هزینه های هنگفت شخصی، اثری را به گنجینه فرهنگ عامه می افزایند اما در توزیع و فروش، دست آنها خالی می ماند و هیچ نهاد فرهنگی در شهر و دیار ایشان از آنها حمایت مادی نمی کند و همین باعث کاهش انگیزه آنها می شود. پژوهش های ارزشمند بسیاری را سراغ دارم که سالهاست به صورت دست نوشته یا تایپ شده در کشوی میز کار پژوهشگران مستقل خاک می خورد و هیچگاه فرصت تدوین و انتشار نمی یابند. پژوهشگران بسیاری را می شناسیم که فرهنگ عامه شهرشان را منتشر کرده اند و چاره ای جز اهدای کتاب ندارند چرا که امیدی به فروش کتاب و بازگشت سرمایه خود ندارند.

پژوهش های فرهنگ مردم که در عینِ وقت گیر بودن، چشمگیر و قابل اندازه گیری نیستند و یافته های آن کمتر قابلیت تبدیل شدن به عدد و درصد را دارد، ناخودآگاه در صف آخر تخصیص بودجه پژوهشی قرار می گیرد.

پژوهشگر فرهنگ عامه نمی تواند پشت میز نشین باشد

آنی زاده با تاکید بر اینکه پژوهشگران مراکز دولتی نیز مشکلات خاص خود را دارند، گفت: از جمله این چالش ها این است که آنها موظف هستند عناوین ابلاغی مراکز پژوهشی خود را انجام دهند؛ عناوینی که شاید به طور تام و تمام به آن موضوع علاقه و اشراف نداشته باشند و همین اجبار و ابلاغ، سهمِ کار دلی را از پژوهشگر سلب می کند و آن را به کاری اداری و موظفی تبدیل می کند. پژوهشگر دولتی موظف است یک پروژه پژوهشی را در یک بازه زمانی مشخص 6 یا 9 ماهه یا حداکثر یک ساله به سرانجام برساند و حتی اگر آن پژوهش به فرصت بیشتری نیاز داشته باشد، اما در هر حال این فشار و تنگنای زمانی از کیفیت اثر پژوهی می کاهد. پژوهشگر فرهنگ عامه مراکز دولتی در هر حال کارمند دولت است و اثر پژوهشی را که فراغ خاطر، خلاقیت، جدیت و دغدغه می طلبد را می بایست در کسوت کارمندی به سرانجام برساند حال آنکه داده های فرهنگ عامه در افواه و سینه مردم است که با پشت میز نشینی مغایر است. پژوهشگر فرهنگ عامه می بایست در مواجهه مستقیم با مردم و میدان تحقیق باشد و برای تکمیل مطالب از منابع اسنادی و کتابخانه ای استفاده کند، اما متاسفانه این رویه همواره بالعکس است. حتی ماموریت و فرصت دو تا سه هفته ای هم که مراکزی چون پژوهشکده مردم شناسی وزارت میراث فرهنگی به پژوهشگران مردم شناسی برای تحقیق میدانی می دهد کفاف جمع آوری بدیهیات موضوع پژوهش را نمی دهد، چه رسد به جمع آوری کامل و تحلیل ژرف و عمیق و رسیدن به یافته های متقن.

فرهنگ عامه در صف آخر تخصیص بودجه پژوهشی

این پژوهشگر فرهنگ عامه درباره بودجه هایی که به پژوهش های فرهنگ عامه اختصاص داده می شود، توضیح داد: به لحاظ تخصیص بودجه، از دیرباز شکاف و فاصله عمیقی میان پژوهش های کیفی و کمّی وجود داشته و دارد. البته گاهی این شکاف، از لوازم و شرایط حاکم بر نوع پژوهش منتج می شود و گاهی از نظرات سیاستگذاران امر پژوهش که به نتایج زودبازده مبتنی بر اعداد و ارقام متکی هستند، ناشی می شود. بنابراین پژوهش های فرهنگ مردم که در عینِ وقت گیر بودن، چشمگیر و قابل اندازه گیری نیستند و یافته های آن کمتر قابلیت تبدیل شدن به عدد و درصد را دارد، ناخودآگاه در صف آخر تخصیص بودجه پژوهشی قرار می گیرد. البته جانب انصاف را باید نگاه داشت و اذعان کرد این نگاه در دهه اخیر تعدیل شده است؛ تصویب کلان پروژه های متعدد در حوزه فرهنگ مردم چون مجموعه 31 جلدی «اطلس بازی های ایران» و مجموعه شانزده جلدی «تقویم آیینی ماه های قمری» و ... گواهی بر این ادعاست.

او در بخش دیگری از سخنان خود درباره دسترسی به منابع اطلاعاتی برای پژوهش فرهنگ عامه، گفت: امروزه در عصر انفجار اطلاعات و اشتراک گذاری داده ها و یافته ها، هیچ ممنوعیتی در دسترسی به منابع اطلاعاتی مکتوب وجود ندارد، اما همانطور که گفته شد منبع اصلی پژوهش های فرهنگ عامه ناگفته های مردم است که امید است این مهم در مراکز پژوهشی دولتی تسهیل شود.

تشویق مراکز پژوهشی دولتی به سخاوت در ارائه منابع

مدیر پروژه «فرهنگ مردم» مرکز تحقیقات صدا و سیما در پایان تاکید کرد: خوشبختانه به مدد پژوهشگران و فرهنگیاران اقصی نقاط ایران و انجمن های مرتبط با این حوزه، همچون کارگروه فرهنگ و ادبیات عامه وابسته به انجمن ترویج زبان و ادبیات فارسی، حجم قابل توجهی از مفاد ادبیات شفاهی و فرهنگ مردم مناطق مختلف ایران جمع آوری شده و در اختیار اصحاب پژوهش قرار گرفته است، اما اگر مراکز پژوهشی دولتی همچون واحد فرهنگ مردم مرکز تحقیقات صدا و سیما، پژوهشکده مردم شناسی وزارت میراث فرهنگی، بنیاد ایران شناسی، دانشنامه فرهنگ مردم ایران وابسته به دایره المعارف بزرگ اسلامی و ... با سخاوت و گشاده دستی بیشتری منابع خود را در اختیار پژوهشگران رشته های مختلف مردم شناسی، ایران شناسی، زبان شناسی و فرهنگ و زبان های باستانی، پژوهش هنر، موسیقی نواحی، زبان و ادبیات فارسی و... قرار دهند، مطمئناً پژوهش در حوزه فرهنگ مردم پربارتر و غنی تر از گذشته، پیش خواهد رفت و آنچه شایسته فرهنگ غنی این سرزمین است را برای پژوهش عمیق تر در اختیار عالمان حوزه های مختلف علوم انسانی قرار خواهد داد.

انتهای پیام