«برنج» در ایران؛ از نقش آفرینی در اقتصاد ملی تا جایگاه منطقه ای و جهانی

به گزارش خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، «برنج» یکی از قدیمی ترین غلات جهان است که قدمت کشت آن به بیش از 5 هزار سال پیش در چین بازمی گردد. به مرور زمان، این محصول به سایر کشورهای آسیایی مانند هند و ژاپن گسترش یافت و در این مناطق به عنوان غذای اصلی شناخته شد. این محصول به دلیل نقش حیاتی اش در تأمین مواد غذایی و اهمیت فرهنگی و مذهبی، به بخش های دیگری از جهان نیز راه پیدا کرد و در کشورهای مختلف به شیوه های متنوعی کشت و مصرف شد.

برنج، بخش اصلی سفره ایرانیان

در ایران، شواهد تاریخی نشان می دهد که برنج از دوران ساسانیان در مناطق شمالی کشور کشت می شده است. وجود شرایط آب وهوایی مناسب و منابع آبی غنی در استان های شمالی مانند گیلان و مازندران باعث شد که کشت برنج در این مناطق رواج پیدا کند. با گسترش تولید برنج در دوره های بعدی، این محصول به یکی از مواد غذایی اصلی در رژیم غذایی ایرانیان تبدیل شد. در دوران صفویه، تجارت برنج بین استان ها و حتی کشورهای همجوار توسعه یافت و اهمیت بیشتری پیدا کرد.

مصرف برنج در ایران از لحاظ فرهنگی نیز حائز اهمیت است، زیرا به عنوان غذای اصلی در وعده های غذایی و مراسم های مختلف استفاده می شود. انواع مختلفی از برنج مانند طارم، هاشمی، صدری و دُم سیاه با ویژگی های عطری و طعمی متفاوت تولید می شوند که نشان دهنده ی تنوع و اهمیت این محصول در ایران است. این محصول به دلیل خواص غذایی بالا و جایگاه ویژه در سفره های ایرانی، همچنان یکی از پرمصرف ترین غلات کشور به شمار می رود.

میزان سطح زیرکشت برنج در ایران

سطح زیرکشت برنج در ایران به دلایل مختلفی از جمله شرایط اقلیمی، منابع آبی و سیاست های دولتی، متغیر است. در سال های اخیر، سطح زیر کشت برنج بین 600 تا 700 هزار هکتار در نوسان بوده است. این میزان با توجه به نیاز کشور و همچنین محدودیت های آبی در برخی استان ها تغییر کرده است. تلاش هایی برای مدیریت بهتر منابع آبی و توسعه روش های کشاورزی پایدار در استان های شمالی صورت گرفته است تا از بهره وری بهتری برخوردار شوند.

استان های مازندران و گیلان بیشترین سهم از سطح زیر کشت برنج را به خود اختصاص داده اند و بیش از 60 درصد از کل تولید برنج ایران را دربر می گیرند. این دو استان به دلیل شرایط مساعد جغرافیایی و برخورداری از منابع آبی فراوان، ظرفیت بالایی در تولید برنج دارند. استان گلستان نیز با استفاده از تکنولوژی های جدید کشت و بهره گیری از روش های علمی، سهم قابل توجهی از تولید برنج کشور را به خود اختصاص داده است.

در دیگر استان ها مانند خوزستان و فارس، که در گذشته نیز کشت برنج انجام می شد، به دلیل بحران های آبی و کاهش منابع آب زیرزمینی، سطح زیر کشت کاهش یافته یا متوقف شده است. به همین دلیل، تمرکز سیاست های کشاورزی بر کاهش مصرف آب و استفاده از بذرهای مقاوم به خشکی قرار گرفته است تا تولید در مناطق با شرایط آبی محدود، همچنان پایدار بماند.

استان های دارای ظرفیت فعال و رتبه هر استان در تولید برنج

مازندران، به عنوان قطب تولید برنج کشور، با تولید بیش از 1.5 میلیون تن در سال، رتبه ی اول تولید برنج در ایران را دارد. این استان به دلیل وجود منابع آبی پایدار مانند رودخانه های پرآب و استفاده از شیوه های نوین کشاورزی، بالاترین سطح زیر کشت و تولید برنج را در اختیار دارد. شهرستان های مختلف مازندران مانند آمل و بابل به عنوان مراکز مهم تولید برنج شناخته می شوند و در این مناطق، کشاورزان با استفاده از تجربیات نسل به نسل، به کشت این محصول اشتغال دارند.

استان گیلان با تولید سالانه حدود 900 هزار تن برنج، در رتبه ی دوم تولید برنج در ایران قرار دارد. گیلان به دلیل داشتن زمین های حاصلخیز و بهره گیری از سیستم های آبیاری سنتی و مدرن، نقش مهمی در تأمین برنج کشور ایفا می کند. شهرستان هایی مانند لاهیجان و رشت، به عنوان مراکز مهم کشت برنج در این استان شناخته می شوند. روش های کشت در این مناطق بیشتر به صورت سنتی بوده اما استفاده از فناوری های جدید نیز رو به گسترش است.

استان گلستان با داشتن زمین های وسیع و استفاده از تکنولوژی های مدرن، در رتبه ی سوم تولید برنج کشور قرار دارد. این استان با بهره گیری از روش های نوین کشت و استفاده از بذرهای مقاوم و پرمحصول، توانسته سهم قابل توجهی در تولید برنج داشته باشد. اگرچه در سال های اخیر با مشکلاتی مانند کاهش منابع آبی روبه رو بوده است، اما اقدامات مؤثری در جهت بهبود وضعیت تولید و حفظ سطح زیر کشت انجام شده است.

میزان تولید سالانه، میزان مصرف داخلی و میزان صادرات

تولید سالانه ی برنج در ایران بین 2 تا 2.5 میلیون تن متغیر است. این میزان تولید با توجه به شرایط آب وهوایی، استفاده از روش های نوین کشاورزی و تغییرات در سیاست های کشاورزی کشور، تغییر می کند. میزان تولید فعلی برنج تا حدودی نیاز داخلی کشور را تأمین می کند، اما به دلیل رشد جمعیت و مصرف بالای سرانه برنج، نیاز به واردات برای تأمین کمبودها وجود دارد.

مصرف سرانه ی برنج در ایران به طور متوسط بین 40 تا 45 کیلوگرم در سال است که این میزان نشان دهنده ی اهمیت برنج در رژیم غذایی ایرانیان است. کل میزان مصرف داخلی کشور حدود 3 تا 3.2 میلیون تن برآورد می شود. با این حساب، نیاز به واردات برنج برای تأمین کسری موجود، مشهود است و بیشتر واردات برنج از کشورهای هند و پاکستان انجام می شود.

صادرات برنج ایرانی به دلیل تقاضای بالا در داخل و کیفیت برتر، محدود است. هرچند که برخی از ارقام برنج ایرانی مانند طارم و هاشمی به دلیل عطر و طعم ویژه، در بازارهای بین المللی مورد استقبال قرار می گیرند و به کشورهای همسایه مانند عراق، کویت و امارات متحده عربی صادر می شوند.

نقش و جایگاه برنج در ارزآوری یا جلوگیری از ارزبری

با توجه به این که تولید داخلی برنج به طور کامل پاسخگوی نیاز مصرفی کشور نیست، واردات برنج یکی از هزینه های ارزی کشور به شمار می آید. ایران سالانه حدود 1 میلیون تن برنج وارد می کند که بخش عمده ای از آن از کشورهای هند و پاکستان تأمین می شود. این واردات به دلیل ارزش بالا و نیاز داخلی کشور، تأثیر قابل توجهی بر تراز تجاری و میزان ارز خارج شده از کشور دارد. افزایش قیمت جهانی برنج نیز می تواند به افزایش هزینه های ارزی ایران منجر شود.

در مقابل، توسعه ی تولید داخلی برنج و استفاده از روش های نوین کشاورزی و بذرهای اصلاح شده که نیاز کمتری به آب دارند، می تواند به کاهش نیاز به واردات کمک کند. این اقدام، علاوه بر کاهش هزینه های ارزی، از خروج ارز از کشور جلوگیری کرده و به پایداری اقتصاد کشاورزی کمک می کند. سیاست های دولت در این راستا شامل حمایت از کشاورزان، ارائه تسهیلات مالی و تشویق به تولید پایدار است.

اگرچه صادرات برنج ایرانی به دلیل مصرف بالای داخلی، محدود است، اما می تواند به عنوان منبعی برای ارزآوری مورد توجه قرار گیرد. ارقام باکیفیت و برتر برنج ایرانی مانند طارم و هاشمی که در بازارهای بین المللی شهرت دارند، پتانسیل جذب مشتریان در خارج از کشور را دارند. صادرات محدود این محصولات به کشورهای همسایه و حاشیه خلیج فارس می تواند نقش مثبتی در ارزآوری داشته باشد و درآمد کشاورزان را افزایش دهد.

تعداد جمعیت شاغل در حوزه ی تولید، فرآوری، خرید و فروش و صادرات برنج

برنج کاری یکی از فعالیت های اصلی کشاورزی در استان های شمالی ایران محسوب می شود و به دلیل روند پیچیده ی کاشت، داشت و برداشت، تعداد زیادی از مردم در این زمینه اشتغال دارند. بر اساس آمارهای موجود، حدود 100 هزار خانوار کشاورز به صورت مستقیم در کشت برنج در استان های شمالی مشغول هستند. این افراد به کشاورزی برنج به عنوان منبع اصلی درآمد خود اتکاء دارند و مهارت های کشت و تولید این محصول را به صورت سنتی و تجربی کسب کرده اند.

علاوه بر کشاورزان، صنایع مرتبط با فرآوری برنج نیز اشتغال زایی زیادی ایجاد کرده اند. کارخانجات شالی کوبی، بسته بندی و فرآوری برنج که در استان های تولیدکننده مستقر هستند، هزاران نفر را به طور مستقیم و غیرمستقیم در بخش های مختلف فرآوری و توزیع به کار گرفته اند. این صنایع با توجه به نیاز به نیروی کار فصلی، فرصتی برای اشتغال موقت در مناطق تولیدی فراهم می کنند.

حوزه خرید و فروش و صادرات نیز سهم مهمی در اشتغال زایی دارد. بسیاری از کارگران و فروشندگان در بازارهای محلی و ملی در زمینه خرید و فروش برنج فعالیت دارند. این افراد، از مغازه داران محلی تا شرکت های تجاری بزرگ، نقش مهمی در زنجیره ی تأمین برنج ایفاء می کنند. اگرچه صادرات برنج محدود است، اما وجود این فرآیند نیز به ایجاد فرصت های شغلی در زمینه ی بسته بندی و امور تجاری مرتبط کمک کرده است.

جایگاه ایران در منطقه و جهان در حوزه ی تولید و صادرات برنج

ایران در مقایسه با کشورهای برتر تولیدکننده ی برنج مانند چین، هند، تایلند و ویتنام، جایگاه متوسطی دارد. این کشورها با تولید صدها میلیون تن برنج در سال، علاوه بر تأمین نیازهای داخلی، سهم عمده ای در صادرات جهانی دارند. در حالی که ایران با تولید حدود 2 تا 2.5 میلیون تن، تنها نیاز داخلی خود را تأمین می کند و به صادرات بسیار محدودی می پردازد. این محدودیت به دلیل مصرف بالای سرانه و اولویت تأمین نیاز داخلی است.

در منطقه ی خاورمیانه، ایران یکی از تولیدکنندگان بزرگ برنج است، اما در مقایسه با کشورهای صادرکننده مانند پاکستان، که سالانه چندین میلیون تن برنج صادراتی دارد، توان رقابتی کمتری دارد. دلیل این امر عمدتاً به مصرف بالای داخلی و عدم تمرکز بر تولید ارقام صادراتی بازمی گردد. با این حال، برنج ایرانی به دلیل کیفیت بالا و عطر و طعم خاص خود، مورد توجه مشتریان خارجی قرار دارد.

برای افزایش جایگاه ایران در تولید و صادرات برنج، سرمایه گذاری در بهبود روش های کشاورزی و توسعه ی بذرهای مقاوم تر و پرمحصول ضروری است. استفاده از فناوری های جدید و حمایت از کشاورزان در جهت تولید بیشتر و بهتر، می تواند به افزایش سهم ایران در بازارهای بین المللی کمک کند. تمرکز بر تولید ارقام باکیفیت و بازاریابی مناسب، راهی برای بهبود جایگاه ایران در بازار جهانی برنج خواهد بود.

کارکرد نهادهای علمی و پژوهشی در ارتقاء تولید برنج

مؤسسات علمی و پژوهشی نقش اساسی در بهبود تولید برنج و ارتقاء کیفیت آن در ایران ایفاء می کنند. مرکز تحقیقات برنج کشور یکی از نهادهای برجسته ای است که با اجرای پروژه های علمی در زمینه ی اصلاح بذر و توسعه ی ارقام مقاوم به خشکی و بیماری ها، توانسته بهره وری تولید برنج را افزایش دهد. این مرکز با همکاری دانشگاه های کشاورزی و پژوهشکده های مختلف، تحقیقات جامعی در زمینه های مختلف کشاورزی انجام می دهد که نتیجه ی آن به کشاورزان ارائه می شود.

استفاده از بذرهای اصلاح شده که مقاوم تر به کم آبی و بیماری ها هستند، یکی از نتایج مثبت این تحقیقات بوده است. کشاورزان با استفاده از این بذرها توانسته اند تولید خود را افزایش داده، در عین حال مصرف آب را کاهش دهند. این اقدام، به خصوص در مناطقی که با کمبود منابع آبی مواجه هستند، تأثیر بسزایی در پایداری تولید داشته است. روش های جدید آبیاری مانند آبیاری هوشمند نیز به کمک این نهادها، توسعه یافته و به کشاورزان آموزش داده شده است.

نهادهای علمی همچنین در زمینه ی آموزش و ترویج تکنیک های نوین به کشاورزان، فعالیت های مؤثری داشته اند. برگزاری دوره های آموزشی، کارگاه ها و برنامه های ترویجی توسط این مؤسسات، سطح آگاهی کشاورزان را افزایش داده و به افزایش بهره وری کمک کرده است. این همکاری نزدیک بین مراکز تحقیقاتی و کشاورزان، باعث شده تا تکنولوژی های نوین به سرعت در مزارع اعمال شود و بهره وری کشاورزی بهبود یابد.

با توجه به مطالب فوق، «برنج» یکی از محصولات مهم کشاورزی ایران است که سالانه بیش از 2 میلیون تن تولید می شود و مصرف سرانه ی آن در کشور حدود 40 کیلوگرم است. با وجود تولیدات داخلی، ایران همچنان به واردات سالانه حدود 1 میلیون تن برنج نیاز دارد که فشار اقتصادی به کشور وارد می کند. ایران در منطقه ی خاورمیانه جایگاه مهمی در تولید برنج دارد، اما در مقایسه با کشورهای بزرگ تولیدکننده، سهم صادراتی محدودی دارد. با بهبود روش های کشاورزی و توسعه ی بذرهای مقاوم، ایران می تواند به کاهش وابستگی به واردات و افزایش صادرات این محصول کمک کند.

انتهای پیام