رسم و رسوم فاطمیه در ایران؛ از توسل به سفره حضرت زهرا (س) تا نذر نمک

در این زمینه الهه شایسته رخ _ پژوهشگر فرهنگ عامه و نویسنده کتاب حضرت فاطمه (س) در فرهنگ مردم ایران _ در گفت وگو با ایسنا، درباره آداب و رسوم ایام فاطمیه در ایران، توضیح داد: بر اساس پژوهشی که انجام شده است آداب و سنن ویژه شهادت حضرت فاطمه (س) سابقه ای دیرینه داشته و با گذر زمان نه تنها کمرنگ نشده بلکه اهتمام بیشتری برای برای برپایی آن شکل گرتفه است. در فرهنگ مردم ایران ایام سوگواری فاطمیه با روضه خوانی، سینه زنی و مداحی، برگزاری مجالس روضه خوانی خانگی و عمومی، قرائت زیارت حضرت فاطمه (س)، زیارت عاشورا و حدیث کسا، برگزاری مجالس ختم صلوات و ختم قرآن، تشییع نمادین حضرت فاطمه، تعزیه حضرت فاطمه، پرچم آرایی معابر و منازل و مساجد، طبخ و توزیع نذورات و سفره های نذری همراه است.

رسم و رسوم فاطمیه در برخی شهرهای ایران

او ادامه داد: همچنین در این ایام سیاه پوشیدن و سیاه پوشی اماکن به عنوان یک رفتار نمادین و به نشانه حزن و اندوه مصیبت حضرت فاطمه، امری رایج است. این رویه در اکثر مناطق ایران همزمان با برگزاری مراسم عزاداری رواج دارد. مصادیق زیادی از سراسر ایران می توان مثال زد که بنده به ذکر چند نمونه از برخی مناطق بسنده می کنم. برای مثال در کلاردشت (شهری از استان مازندران) همزمان با شهادت حضرت فاطمه(س) شهر سیاهپوش می شود، در مساجد، امام زاده ها و حسینیه ها عزداری برپا می شود و نوحه سرایی می کنند. افرادی که نذر دارند یا خود آن را تهیه می کنند یا مبلغ آن را به هیئت امنا می دهند تا غذا تهیه کند و شام مسجد از طریق نذورات مردمی آماده می شود.

این پژوهشگر فرهنگ عامه، افزود: در بروجرد نیز ایام فاطمیه شهر را سیاه پوش می کنند و در سه وقت صبح، عصر و شب مراسم روضه خوانی در منازل برپا می شود. معمولاً افراد با در نظر گرفتن حاجات خود نذر می کنند که در دهه فاطمیه لباس سیاه عزا بر تن و مجالس روضه برپا کنند. در ایام فاطمیه در «لودریچه برخوار» استان اصفهان برخی پرچم های عزا مزیّن به نام حضرت فاطمه(س) را بر سر در خانه هایشان نصب می کنند و معمولاً صبح ها در برخی منازل به مدت سه یا چهار روز روضه خوانی برپا می شود. در همدان نیز مساجد و حسینیه ها سیاه پوش و بر سر در ادارات پرچم و پرده سیاه نصب می شود. عده ای در حسینیه ها و برخی در منازل مراسم سوگواری برگزار می کنند. اماکن عزاداری را معمولاً با نصب پرچم سیاه یا نصب نوشته ای مبتنی بر درج تاریخ و ساعت مراسم مشخص می کنند. معمولاً بیشتر شرکت کنندگان در مراسم عزداری، بانوان هستند که با لباس سیاه به مراسم عزداری حضرت فاطمه(س) می روند. در این گونه مراسم علاوه بر نوحه خوانی و ذکر مصیبت های شهادت حضرت فاطمه(س)، حدیث کساء و زیارت عاشورا هم خوانده می شود.

به گفته او در شوشتر نیز ایام فاطمیه اول و دوم مساجد و منازل را سیاه پوش می کنند. در این دیار برخی از اهالی محل با تقسیم این بیست روز بین یکدیگر از یک تا چند شب روضه خوانی و سوگواری در منزل خود برقرار می کنند. برخی هیئت ها نیز در مساجد و تکیه ها از وعاظ و نوحه خوان ها دعوت کرده و به سوگواری و سینه زنی می پردازند و تا شب و روز آخر شهادت آن بانوی بزرگوار با زنجیرزنی و سینه زنی با بیرق و علم سیاه تشییع جنازه نمادینی برای حضرت فاطمه (س) انجام می دهند و به سمت یکی از امامزادگان شوشتر می روند و در آن جا عزاداری به تفصیل برگزار می شود. پس از نماز جماعت نیز پذیرایی از حاضران با سفره حضرت فاطمه(س) خاتمه می یابد.

نویسنده کتاب حضرت فاطمه (س) در فرهنگ مردم ایران، اظهار کرد: در اقلید فارس تشییع نمادین حضرت زهرا (س) در روز شهادت ایشان برگزار می شود. خیل عظیمی از اجراکنندگان این آیین که شبانه برگزار می شود، را بانوان تشکیل می دهند. جمعیت همزمان با تشییع درب سوخته (که چند روز پیش از سالروز شهادت با خشت و چوب بازسازی می کنند) و تابوت نمادین حضرت فاطمه(س) به سمت حرم امامزاده عبدالرحمن حرکت می کنند. با ورود تشییع کنندگان به حرم امامزاده عبدالرحمن مراسم روضه خوانی و سینه زنی آغاز می شود. پس از پایان مراسم، خادمان و بانیان، گِل هایی که به عنوان تبرک درِ خانه حضرت را با آن آراسته اند بین حضار توزیع می کنند. علاوه بر تشییع نمادین، امروزه جوانان اقلید در ایام فاطمیه با بازسازی و درست کردن ماکت کوچه های بقیع، خانه حضرت زهرا، منظره درب سوخته، بیت الاحزان و چاهی که حضرت علی(ع) پس از شهادت حضرت زهرا(س) به آن پناه می بردند و درد دل هایشان را درون چاه می گفتند و در فراق حضرت زهرا(س) می گریستند، روضه مصوّری برپا می کنند.

رسمِ حاجت خواهی با توسل به سفره حضرت زهرا (س) 

شایسته رخ با بیان اینکه در فرهنگ مردم ایران آیین هایی وجود دارد که پیرامون موضوع توسل و حاجت خواهی است، گفت: برخی از این آیین ها از جمله سفره های نذری ریشه در ایرانِ پیش از اسلام دارد و پس از گرویدن ایرانیان به دین اسلام، آن سفره ها رنگ و بوی اسلامی به خود گرفت و در واقع ایرانیان با پذیرش دین جدید، داشته های فرهنگی و بومی خود را نیز با آن منطبق کردند. سفره های نذری با عاملیت زنانه و با همراهی جماعتی باورمند به این گونه از آیین ها برگزار می شود و از شناخته شده ترین نذورات بین زنان به شمار می رود، البته همه سفره های نذری که با نام و نیت حضرت فاطمه (س) در فرهنگ مردم ایران اجرا و ثبت و ضبط شده، اختصاصا متعلق به ایام فاطمیه نیست و بسته به نوع سفره در روز خاصی از هفته یا در موقعیتی خاص برگزار می شود و برخی هم مانند سفره صلوات اختصاص به ایام فاطمیه ندارد، اما در این روزها اهتمام بیشتری به برگزاری آن وجود دارد.

او افزود: برای مثال در همدان در ایام شهادت حضرت فاطمه(س) سفره صلوات پهن می شود. در این سفره روی پارچه های سبز، اسامی چهارده معصوم را با خط سفید نوشته و سفره ها را جلوی مهمانان پهن می کنند و 140 تسبیح سبز هم بین مهمانان تقسیم می شود تا صلوات بفرستند. سپس در بشقاب های سبز سرامیکی نبات گذاشته آن را در سفره می گذارند. پس از روضه خوانی و فرستادن صلوات، نبات ها که خوراک اصلی سفره است، به عنوان تبرک بین مهمانان تقسیم می شود. مهمانان هنگام خداحافظی به صاحب مجلس عزا می گویند: «منبرت نخوابد و اجرت با فاطمه زهرا(س)» صاحب مجلس عزا نیز در پاسخ به مهمانان می گوید: «حاجت روا از مجلس بروید، حضرت فاطمه(س) مراد دلتان را بدهد.»

این پژوهشگر فرهنگ عامه ادامه داد: زنان اسپندکُلای مازندران نیز مصادف با شهادت حضرت زهرا (س) در منازل خود سفره صلوات برگزار می کنند. برای برگزاری مراسم از بانوان همسایه و آشنایان دعوت می کنند. سفره سبز رنگی پهن کرده و در آن تعدادی تسبیح، قرآن، آیینه، کاسه ای برنج که در میان آن چند شمع روشن است و شیرینی های خانگی قرار می دهند. مراسم با نوحه خوانی آغاز می شود سپس هر بانویی تسبیحی برداشته و صلوات می فرستند، پس از اتمام صلوات باز از آن چه در سفره گذاشته شده پذیرایی می شوند.

او اضافه کرد: علاوه بر سفره صلوات، سفره حضرت فاطمه(س)، سفره بی بی سه شنبه، سفره دیگچه حضرت فاطمه (س) و سفره سبزی هم با محوریت توسل به حضرت فاطمه (س) برگزار می شود. سفره حضرت فاطمه (س) در برخی مناطق ایران در سه پنج شنبه و سفره «بی بی سه شنبه» در سه سه شنبه برگزار می شود. اما سفره دیگچه حضرت فاطمه (س) اغلب به نیت سلامتی بیماری نذر می شود. بر اساس نوع نیت صاحب نذر، سفره دیگچه یک بار یا هر سال و یا تنها چند سال متوالی در روز چهارشنبه آخر ماه صفر برگزار می شود.

آداب «سفره سبزی» کرمانی ها در شهادت حضرت فاطمه (س)

شایسته رخ با تاکید بر اینکه باید درباره «سفره سبزی» آنگونه که در کرمان برگزار می شود توضیح بیشتری داد، اظهار کرد: این سفره به طور مستقل نذری به مناسبت شهادت حضرت فاطمه (س) یا در شب های جمعه یا دوشنبه گسترده می شود. در ابتدا بانوان حاجت مند در اتاقی سفره ای که رنگ آن اغلب سبز است پهن می کنند و در ظرف هایی مقداری آرد به نیت سفیدی و برکت سفره، مقداری نمک به نیت برکت سفره، مقداری شکر به نیت شادکامی قرار می دهند و بر روی هر یک از ظروف تکه پارچه ای سبزرنگ پهن می کنند. هر بانو به نیت برکت منزل تکه ای نان و مقداری پنیر و بشقابی سبزی نیز بر سر سفره قرار می دهد و در ظرفی هم مقداری شکلات و نُقل به نیت شیرینی سفره قرار می دهد. این سفره به نیت حضرت زهرا(س) هنگام غروب آفتاب پهن می شود و بانوانی که حاجت مند باشند هر کدام با گرفتن وضو و به دست گرفتن یک تسبیح بر سر سفره حاضر می شوند. در ضمن هر بانو به نیت برآورده شدن حاجت خود شمعی روشن می کند. در این جمع بانویی که به عنوان خطیب و روضه خوان دعوت شده با خواندن زیارت حضرت زهرا (س) و روضه دیگران را به فیض می رساند.

او ادامه داد: البته عده ای نیز به نیت برآورده شدن حاجت با ختم صلوات به نیت حضرت زهرا (س) هزاران صلوات برای آن بانو می فرستند و در نهایت صاحبخانه پس از ختم روضه هر کدام از درپوش ها را به نیت تبرک و اینکه این سفره مورد توجه بی بی واقع شده است از روی آرد و نمک کنار می زند. آنها بر این عقیده اند که اگر سفره نظرکرده شده باشد، بی بی با سر انگشت خویش آن آرد یا نمک را متبرک و نشانه دار می کند. در انتها کسانی که بر سر سفره هستند هر کدام به نیت برآورده شدن حاجت خویش، مقداری از آرد یا نمک را به عنوان تبرک با خود به منزل می برند و اگر حاجاتشان روا شد به همین شکل اقدام به پهن کردن سفره نذری بی بی می کنند. حتی عده ای به نیت تبرک با آن آرد یا نمک متبرک آشی به نام «آش خیر» یا «آش بی بی» می پزند و به همین ترتیب در طول سال این سفره توسط بانوان حاجت مند پهن می شود.

این پژوهشگر فرهنگ عامه بیان کرد: اصولاً بانوان کرمانی این سفره را بنا به نذری که داشتند به دو شکل پهن می کنند. در حالت نخست، داخل مسجد و با دعوت از دوستان و همسایگان و خواندن روضه توسط بانوی روضه خوان، به این صورت که در مسجد سفره ای سفیدرنگ پهن می کنند و بر سر آن مقداری خرما، نان، ماست، پنیر و سبزی قرار می دهند و پس از پایان روضه محتویات داخل سفره به عنوان تبرک بین میهمانان پخش می شود. در حالت دوم، این سفره در منزل پهن می شود، به همین شکل با دعوت از همسایگان همان اغذیه را بر سر سفره قرار می دهند و در این مراسم نیز بانویی به عنوان ملاباجی با خواندن ادعیه و روضه بر رونق سفره می افزاید. اما روشن کردن شمع به عنوان گرفتن حاجت نیز از امورات مهمانان محسوب می شود به این صورت که هر شخص بنا به حاجت خود شمعی بر سر سفره روشن می کرد. در نهایت با پذیرایی صاحب خانه از محتویات سر سفره مجلس پایان می گرفت.

او اضافه کرد: بانوان حاجت مند به نیت گرفتن حاجت به عنوان گرو یک وسیله از سر سفره برمی دارند و اگر حاجتشان روا شد، می بایست حتماً چنین سفره ای را در منزلشان پهن کنند. بنا به نیت اصلی صاحب نذر ممکن بود هر سفره دو یا سه مرتبه پهن می شد. راه انداختن بوی خوش کُندر و اسفند در اینگونه مراسم از امور واجب محسوب می شود چرا که عامه مردم بر این باورند هر زمان بوی خوش در فضا پراکنده باشد خوبان به مجلس نظر بهتری می کنند.

از آجیل مشکل گشا تا کاچی؛ نذوراتی به نیت حضرت زهرا (س)

این پژوهشگر فرهنگ عامه با اشاره به اینکه در تمام آیین ها غذاهای آیینی و نذورات وجود دارد، اظهار کرد: غذاهایی که در این آیین ها طبخ و خورده می شوند و به طور کلی نذورات خوراکی، جنبه نمادین دارند و این باور وجود دارد که هنگام خوردن آنها، غذا جنبه «تبرک» پیدا کرده و حتی با خوردن آن درد و بیماری شفا پیدا می کند. خوراکی هایی که معمولاً به نیت حضرت فاطمه (س) نذر می شوند، عبارتند از آجیل مشکل گشا، سیب، نان، حلیم و شیرین مزه های سنتی مانند حلوا، کاچی، شله زرد و سمنو و همچنین نمک.

او درباره نذر نمک به دو مصداق از فرهنگ مردم همدان و بروجرد پرداخت و گفت: در همدان، مرسوم است با توسل به حضرت فاطمه (س) نذر نمک کنند و با روا شدن حاجت خود به نیت پنچ تن یا چهارده معصوم یا مضربی از عدد هفت، به دختران و بانوانی که هم نام این بانوی بزرگوار هستند و فاطمه نام دارند، یک بسته نمک بدهند. حاجتمندان بروجردی نیز نمک را برکت حضرت فاطمه (س) می دانند و به آن قسم یاد می کنند، از این رو نمک را در بسته های کوچک آماده کرده و به نام مقدس حضرت فاطمه (س) بین مردم و معمولاً در بین زائران امام زاده ها توزیع می کنند و مرسوم است هر کس از آن نمک، بسته ای دریافت کرد به امید تبرک آن را در داخل ظرف برنج و یا نمک غذای خود بریزد تا به دفعات به مصرف اهل خانه برساند.

انتهای پیام