ایران پرمصرف ترین در مصرف انرژی بعد از همسایه های قطب شمال

به گزارش مشرق ، طی سه سال اخیر خاموشی های برق که فقط بخش مولد اقتصاد را دچار مشکل کرده بود، حالا چند وقتی است در روزهای سرد پاییز و زمستان، مهمان خانوارها نیز شده است. بسیاری از مردم می پرسند دقیقاً چه اتفاقی رخ داده که برق و گاز نداریم.

در این گزارش قصد داریم به یکی از مهم ترین موضوعاتی بپردازیم که در ناترازی انرژی فعلی کشور نقش دارد.

این گزارش بر مبنای داده های ترازنامه انرژی سال 1400 (آخرین گزارش) و داده های آژانس بین المللی انرژی (IEA) به بررسی وضعیت مصرف انرژی در بخش ساختمان (شامل بخش خانگی، ساختمان های اداری، تجاری و غیره) پرداخته است.

بررسی نشان می دهد ایران پنجمین سرانه بالا در مصرف انرژی در بخش ساختمان را پس از روسیه، فنلاند، نروژ و آمریکا دارد.

نکته قابل تأمل اینجاست که بخش ساختمان در ایران به تنهایی حدود 40 درصد از کل انرژی تولیدی کشور را مصرف می کند، به حدی که سرانه مصرف انرژی ایران در حد روسیه، کانادا و کشورهای نزدیک به قطب شمال و جنوب است.

نکته اصلی اینجاست که این 40 درصد انرژی در ساختمان های ایران به واسطه نبود عایق بندی درست ساختمان، رعایت نشدن استانداردهای مهندسی و... اتلاف می شود که جلوگیری از هدررفت تنها بخشی از آن می توانست مشکل ناترازی را کاهش دهد.

بنابراین، این عدد نمایانگر ضرورت توجه ویژه به بهینه سازی مصرف انرژی در ساختمان هاست.

شدت مصرف انرژی در کشور 2.5 برابر جهان

طبق آخرین آمارها، ایران دومین دارنده ذخایر و منابع گاز طبیعی در دنیا است، با این وجود قطعی گاز مکرر این روزها برای بیشتر مردم تعجب آور بوده و در فصل سرد، باعث نگرانی زیادی برای مردم شده است. اما مدیرعامل شرکت گاز ایران مدعی است در آذرماه امسال افزایش میزان مصرف گاز موجب شده بخش زیادی از گاز کشور به بخش خانگی، تجاری و صنایع جزء انتقال داده شود.

وی می گوید مصرفی که هم اکنون در حوزه گاز کشور وجود دارد، شاید یک مصرف «بدمصرفانه» است؛ چراکه شدت مصرف انرژی در کشور بسیار بالاتر از جهان است.

لازم به ذکر است مفهوم شدت مصرف انرژی معیاری برای محاسبه نابهره وری اقتصاد یک کشور است و از طریق نسبت کل انرژی مصرفی به تولید ناخالص داخلی محاسبه می شود. برای محاسبه این شاخص مصرف انرژی در بخش های مختلفی ازجمله صنعتی، مسکونی، تجاری، حمل و نقل و کشاورزی اندازه گیری می شود. آخرین گزارش سازمان ملی بهره وری کشور نشان می دهد در ایران این شاخص در وضعیت بسیار نامناسبی قرار دارد، به طوری که میزان شدت مصرف انرژی در ایران 2 برابر چین و 2.5 برابر متوسط جهانی آن است.

اکنون ایران دارای بالاترین میزان شدت مصرف انرژی در جهان است و مهم تر آنکه برخلاف اینکه رفتار این شاخص در میانگین جهانی آن کاهشی است، این شاخص در ایران رفتار افزایشی دارد. طبق این آمارها، طی 1990 تا 2021 شدت مصرف انرژی در جهان درحالی کاهش 40 درصدی داشته که این میزان در ایران افزایش 60 درصدی را تجربه کرده است.

مصرف انرژی در بخش خانگی در 10 سال 1.5 برابر شد

بررسی «فرهیختگان» از آمارهای آژانس انرژی جهانی می گوید، مصرف انرژی در بخش ساختمان ها در جهان، حدود یک سوم از مصرف نهایی انرژی و انتشار کربن دی اکسید را به خود اختصاص می دهد. با وجود تلاش ها برای بهبود بهره وری انرژی، مصرف انرژی در ساختمان ها از سال 2000 تا 2020 نزدیک به 20 درصد افزایش یافته و پیش بینی می شود با وجود شرایط جهانی، این میزان تا سال 2050 تقریبا 50 درصد دیگر افزایش یابد.

اما درخصوص ایران نیز، طبق آخرین آمارها حاصل از ترازنامه انرژی وزارت نیرو، مصرف انرژی در بخش خانگی ایران طی 10 سال از 1391 تا1400 تقریبا 1.4برابر (38 درصد) رشد داشته است. ترازنامه انرژی می گوید در سال 91 مقدار انرژی مصرفی در بخش خانگی 336 میلیون و 700 هزار بشکه نفت خام و با طی کردن یک روند صعودی در این ده سال، در سال 95 به 406 میلیون بشکه نفت خام رسید.

اما در سال 96 و 97 با یک کاهش عجیب مواجه بودیم و در ادامه این روند مجدداً افزایش پیدا کرده و تا سال 1400 به تقریبا 465 میلیون و 500 هزار بشکه نفت خام رسیده است. رشد 38 درصدی یا 1.4 برابر شدن مصرف انرژی در بخش خانگی کشور درحالی است که در این مدت جمعیت ایران از 75.4 میلیون نفر با رشد 10 درصدی به 83 میلیون نفر در سال 1400 رسیده است. همچنین درحالی که مصرف بخش خانگی در جهان طی 20 سال رشد 20 درصدی داشته، اما در ایران طی 10 سال، مصرف انرژی در بخش ساختمان رشد 38 درصدی را تجربه کرده است.

بخش ساختمان ایران پنجمین پرمصرف در جهان

براساس آمارهای داده های آژانس بین المللی انرژی (IEA) در سال 2020 مجموع انرژی مصرفی در بخش ساختمان در 50 کشور جهان رقمی معادل 2856 پتاژول برآورد شده است. در آن زمان از این مقدار سهم انرژی مصرفی ایران در بخش ساختمان، چیزی حدود 223 پتاژول انرژی بوده است؛ البته که این روند تا امسال روند افزایشی داشته است.

آمارهای آژانس بین المللی انرژی نشان می دهد در سال 2020 ایالات متحده با مصرف 953 پتاژول انرژی، به عنوان پرمصرف ترین کشور دنیا در بخش ساختمان شناخته می شود. دومین کشوری که بیشترین انرژی را در بخش ساختمانی مصرف می کند، روسیه با انرژی مصرفی 584 پتاژولی است. پس از آن در جایگاه سوم، چین قرار دارد که با وجود اینکه پرجمعیت ترین کشور دنیاست تنها 348 پتاژول انرژی در بخش ساختمانی مصرف می کند.

لازم به ذکر است در حالت نرمال این مقدار مصرف انرژی بسیار بالاست اما باتوحه به جمعیت این کشور احتمالاً این مقدار قابل چشم پوشی باشد. نکته قابل تأمل ماجرا اینجاست که ایران با مصرف 223 پتاژول انرژی در بخش خانگی، چهارمین کشور پرمصرف دنیاست. و اما کمترین میزان مصرف انرژی در بخش ساختمانی در جهان متعلق به کشورهای مالت، ارمنستان، قبرس و لوکزامبورگ است که کمتر از یک پتاژول انرژی در بخش خانگی مصرف می کنند.

تا اینجا از میزان مصرف انرژی کشورها در بخش ساختمان گفتیم. کاملا واضح است باتوجه به اینکه جمعیت کشورها متفاوت بوده، پس می بایست شاخص موثرتری را بررسی کنیم. از این رو سرانه مصرفی انرژی در بخش ساختمان را در نظر می گیریم. به این ترتیب مصرف انرژی را بر جمعیت تقسیم کرده تا سرانه مصرف به دست بیاید.

آمارهای مصرف انرژی وزارت نیرو (داده های کشورمان) و داده های آژانس بین المللی انرژی (IEA) نشان می دهد، بیشترین سرانه مصرفی انرژی در ساختمان مربوط به کشور روسیه با سرانه مصرفی 4 پتاژول به ازای هر یک میلیون نفر است. پس از آن در رده دوم کشورهای فنلاند و نروژ به صورت مشابه و جمعیت برابر (5 میلیون نفر در سال 2020) قرار دارند که سرانه ای برابر با 3.2 پتاژول به ازای هر یک میلیون نفر ثبت کرده اند.

چهارمین کشوری که سرانه بالای مصرف انرژی در بخش ساختمانی را دارد، ایالات متحده با سرانه 2.9 پتاژول به ازای هر یک میلیون نفر است که با جمعیت 331 میلیون نفر در سال 2020، رقمی معادل 953 پتاژول انرژی را در بخش ساختمان مصرف کرده است.

اما نکته جالب توجه ماجرا اینجاست که ایران با 83 میلیون نفر جمعیت در سال 2020 و مصرف حدود 223 پتاژول انرژی در بخش ساختمان، سرانه ای برابر با 2.7 پتاژول به ازای هر یک میلیون نفر را ثبت کرده و پنجمین سرانه را بین 47 کشور دنیا داراست. نکته قابل تأمل دیگری که به راحتی نمی توان از آن غافل شد، سرانه مصرف انرژی بخش ساختمان در کشور همسایه، ترکیه است که با وجود اینکه در آن سال جمعیتی مشابه ایران داشته اما سرانه مصرف انرژی 0.35 پتاژول به ازای هر یک میلیون نفر را داشته که به مراتب کمتر از کشور ماست.

نکته دیگری که در این مقایسه به چشم می خورد، سرانه مصرف انرژی کشور چین است که علی رغم اینکه بیشترین جمعیت جهان را (چیزی حدود 1.4 میلیارد نفر) در آن سال داشته، اما تنها 348 پتاژول انرژی در بخش ساختمان مصرف کرده و سرانه مصرف 0.2 پتاژول به ازای هر یک میلیون نفر را دارا بوده است.

همچنین لازم به ذکر است کمترین سرانه مصرف انرژی متعلق به کشورهای ارمنستان و مکزیک، با سرانه 0.1، چین و لهستان با سرانه 0.2 و همچنین ایتالیا و ترکیه با سرانه 0.3 پتاژول به ازای هر یک میلیون نفر می باشد.

مصرف انرژی بخش ساختمان ایران شبیه همسایگان قطب شمال!

تابستان 1402 بود که سیدمجید حسینی، عضو شورای مرکزی نظام مهندسی، از مصرف حدود 40 درصدی انرژی تولیدی کشور در بخش ساختمان خبر داد. این موضوع باعث شده که در سال های اخیر، بخش ساختمانی به بزرگ ترین مصرف کننده انرژی در ایران تبدیل شود.

همچنین در تابستان به دلیل گرمی هوا و در زمستان نیز به دلیل سردی هوا، دولت مجبور است قطعی برق را از بخش مولد کشور شروع کرده و بخش ساختمان، یکی از مصرف کنندگان اصلی انرژی در این بخش مربوط به بخش خانگی، را از خاموشی مستثنا کند. البته در سال جاری هم که قطعی روزانه دوساعتی برای بخش خانگی اعمال شده، این میزان برای فعالیت های تولیدی و صنعتی و کشاورزی و در مجموع برای بخش مولد اقتصاد معمولاً بین 24 تا 48 ساعت و بعضاً تا 72 ساعت نیز می رسد.

دقت در نمودار گزارش حاضر نیز که از داده های ترازنامه انرژی وزارت نیرو و داده های آژانس بین المللی انرژی (IEA) تهیه شده، یک نکته تأسف بار را نشان می دهد؛ اینکه سرانه مصرف انرژی بخش ساختمان ایران در حالی در بین 50 کشور در رتبه پنجم قرار گرفته که کشورهای قبل از ایران همگی در همسایگی قطب قرار دارند و داشتن زمستان طولانی یا شب طولانی یا مرز مشترک با قطبین باعث می شود میانگین سالانه دمای هوا در این کشورها خیلی پایین تر از ایران باشد. این موضوع، گرمایش را در اغلب مواقع فصول سال بیشتر می کند. همچنین هیچ کشور گرمسیری که فصول گرم طولانی داشته باشد و جزء پرمصرف ها باشد، در نزدیکی ایران در نمودار دیده نمی شود.

سرانه انرژی بخش ساختمان 2 برابر جهان!

آمارهای حاصل از ترازنامه انرژی وزارت نیرو حاکی از آن است که در سال 1400، سرانه مصرف نهایی انرژی ایران 1.8 برابر متوسط سرانه مصرف نهایی جهانی است. همچنین در سال 1400، سرانه مصرف نهایی انرژی ایران در بخش خانگی 2.1 برابر میانگین جهانی بوده است.

البته در همین راستا توجه به شاخص شدت مصرف انرژی نیز ضروری است. طبق آخرین برآوردهای سازمان بهره وری، با توجه به افزایش جمعیت جهان و به تبع افزایش مصرف انرژی، این شاخص در کشورهای مختلف 40 درصد کاهش یافته، درحالی که در ایران حدود 68 درصد افزایش یافته است.

همچنین گفتنی است بیش از 98 درصد از انرژی مورد نیاز ساختمان ها در ایران از محصولات نفتی و گازی تأمین می شود و طبق ترازنامه انرژی، در سال 91 حدود 23 درصد از دی اکسید کربن تولید شده در کشور به این بخش مربوط می شود. این آمار نشان می دهد سهم قابل توجهی از آلودگی های موجود در شهرهای بزرگ ناشی از مصرف منابع فسیلی برای تأمین سوخت ساختمان هاست.

بزرگان انرژی در بخش ساختمان

آمارهای ترازنامه انرژی وزارت نیرو حاکی از آن است که به صورت کلی، بیش از 54.1 درصد از کل انرژی جهان به کشورهای چین، آمریکا، هند، روسیه و ژاپن اختصاص دارد. براساس محاسبات آژانس بین المللی انرژی (IEA) درباره مصرف انرژی و انتشار گازهای گلخانه ای در بخش ساختمان، در سال 2021، مصرف انرژی نهفته در مرحله ساخت و ساز ساختمان های جهانی (شامل ساخت وساز ساختمان ها و زیرساخت ها) و همچنین مصرف انرژی در مرحله بهره برداری از ساختمان ها، 37 درصد از کل مصرف انرژی جهانی را تشکیل داده است.

در این میان، مصرف انرژی نهفته در ساخت و ساز ساختمان ها و زیرساخت ها 7 درصد و انرژی مصرفی در مرحله بهره برداری 30 درصد بود. همچنین، در سال 2021، مجموع انتشار مونوکسید جهانی (شامل انتشار ناشی از انرژی و فرآیندهای صنعتی) به 36.3 گیگاتن دی اکسید رسید که در این میان، انتشار دی اکسید کربن نهفته ناشی از ساخت و ساز (شامل ساختمان ها و زیرساخت ها) در این بخش 12 درصد و انتشار کربن دی اکسید ناشی از بهره برداری از ساختمان ها 28 درصد بود.

طبق آخرین آمار منتشرشده از ترازنامه انرژی وزارت نیرو، تراز انرژی و شاخص شدت انرژی جهانی در سال 2020 معادل 0.17 تن نفت خام آمریکا بر اساس قیمت سال 2015 برآورد شده است.

در همین راستا، حدود 17.9 درصد از انرژی جهان به آمریکای شمالی و 4.3 درصد از انرژی به آمریکای مرکزی و جنوبی اختصاص دارد. در اروپا و اوراسیا، سهم انرژی برابر با 19.6 درصد است. خاورمیانه نیز 5.7 درصد از انرژی جهانی را به خود اختصاص داده است.

قاره آفریقا با 5.9 درصد و منطقه اقیانوسیه با 44.4 درصد سهم قابل توجهی از انرژی جهانی دارند. درنهایت، 2.1 درصد از انرژی به سوخت کشتی ها تعلق دارد.

سهم 52 درصدی گرمایش در مصرف انرژی ساختمان ها

آخرین برآوردها از داده های آژانس بین المللی انرژی (IEA) در رابطه با مصرف انرژی حاکی از آن است که گرمایش فضا و آب 52 درصد از کل مصرف نهایی انرژی ساختمان ها را تشکیل می دهد و چیزی حدود 6.2 اگزاژول است، درحالی که پخت و پز 14 درصد دیگر و روشنایی، تهویه و سایر تجهیزات الکترونیکی 30 درصد باقی مانده را شامل می شود.

تفاوت عجیب مصرف گاز در خانه ایرانی ها و جهان

علاوه بر آن مطابق آمار جهانی در سال 2020، در بخش خانگی چیزی حدود 32032 پتاژول انرژی در 50 کشور مورد بررسی این گزارش مصرف شده، این مقدار نسبت به سال 2019 کاهش 7.4 درصدی را ثبت کرده است.

از این مقدار، 46.9 درصد به گرمایش محیط، 19.1 درصد به مصرف لوازم خانگی، 15.2 درصد گرمایش آب، 6.3 درصد پخت وپز، 3.8 درصد برای سرمایش محیط، 1.6 درصد برای روشنایی و مابقی برای دیگر مصارف اختصاص دارد. مطابق با آخرین آمار جهانی در سال 2020، سهم مصرف برق از کل مصرف انرژی بخش خانگی چیزی حدود 37.6 درصد، سهم گاز طبیعی 34.8درصد، فرآورده های نفتی 11.7 درصد، سوخت های زیستی و پسماند 4.10 درصد و مابقی سوخت ها 5.5 درصد ثبت شده است.

سهم نزدیک به 35 درصدی گاز طبیعی از کل مصرف بخش خانگی در جهان درحالی بوده که در ایران گاز طبیعی سهم 77 درصدی از مصرف کل انرژی بخش خانگی داشته، 10.4 درصد مربوط به برق بوده و مابقی مربوط به سایر انرژی هاست.

این سهم بالای مصرف گاز از کل انرژی بخش خانگی در کشور موجب شده ناترازی گاز به شدت تشدید شده و حتی مخاطراتی از این منظر به کشور وارد شده و سهم زیادی در بحران فعلی داشته باشد.

علاوه بر آن گفتنی است، نوسان مصرف سرانه انرژی بخش خانگی در سال 2020مقداری در حدود 5 تا 35.7 گیگاژول برآورد شده و همچنین شاخص مصرف انرژی به ازای هر واحد مسکونی در آن سال بین 93.4 تا 16.3 گیگاژول در این کشورها می باشد.

کاهش 8.3 درصدی مصرف انرژی در بخش خانگی جهان

در ادامه براساس آمارهای آژانس بین المللی انرژی، درباره مصرف انرژی در بخش خانگی باید گفت انرژی مصرفی در بخش خانگی درکشورهای عضو IEA از سال 2011 تا سال 2020، چیزی حدود8.3 درصد معادل( 2880.9) پتاژول کاهش داشته و از 34912.9 پتاژول در سال 2011 به 32032 پتاژول در سال 2020 رسیده است.

همچنین می توان گفت در سال 2020 کل مصرف بخش خانگی در این کشورها، تقریبا 2560.4 پتاژول (7.4 درصد) نسبت به سال گذشته کاهش داشته است.

گفتنی است بیشترین میزان افزایش مصرف بخش خانگی در میان این کشورها عمدتاً مربوط به اروگوئه، شیلی، پرتغال و لوکزامبورگ بوده است.

این در حالی است که انگلستان، هنگ کنگ، زلاندنو و هلند بیشترین میزان کاهش مصرف را نسبت به سال گذشته داشته اند.

کلید کاهش هدررفت انرژی در بخش ساختمان

همه آمارهای این گزارش که بر مبنای داده های ترازنامه انرژی وزارت نیرو تهیه شده، حکایت از آن دارد که کاهش مصرف انرژی در بخش ساختمان و بخش خانگی می تواند تأثیر چشمگیری بر کل مصرف انرژی کشور داشته باشد. با توجه به شرایط بحرانی مصرف انرژی های فسیلی و عدم توجه کافی به منابع انرژی تجدیدپذیر و راهکارهای غیرفعال کاهش مصرف انرژی، بهره مندی از ابزارهایی که به بهینه سازی مصرف انرژی در یکی از مهم ترین بخش های مصرف کننده، یعنی مسکن کمک کند، ضروری به نظر می رسد. این اقدام می تواند به کاهش اثرات زیان بار مصرف سوخت های فسیلی و افزایش بهره وری انرژی در کشور منجر شود.

اما درخصوص راهکارهای کاهش مصرف انرژی در بخش ساختمان نیز باید گفت در دنیای امروز، قیمت به عنوان یک عامل کلیدی در تصمیم گیری های اقتصادی و اجتماعی به شمار می آید. قیمت پایین انرژی نه تنها روی انتخاب های مصرف کنندگان تأثیر می گذارد، بلکه به نوعی به بی توجهی به مسائل مهمی چون مصرف بهینه انرژی، هدررفت منابع و کیفیت مصالح ساختمانی منجر شده است. این پدیده به ویژه در مناطق شمالی تر شهرها به وضوح دیده می شود. در این مناطق، قیمت پایین انرژی به افراد این امکان را می دهد که بدون هیچ نگرانی از هزینه ها، از امکاناتی مانند استخر، سونا و جکوزی حتی در روزهای سرد زمستان بهره مند شوند.

از سوی دیگر، این وضعیت باعث شده تا تولیدکنندگان وسایل گرمایشی و برقی، از بخاری های گازی گرفته تا آبگرمکن ها و حتی لوازم خانگی مانند چای ساز و ماکروفر، هیچ انگیزه ای برای ارتقای بهره وری انرژی محصولات خود نداشته باشند. مشتریان نیز به جای توجه به گرید انرژی محصولات، بیشتر به زیبایی طراحی و برند آن محصولات اهمیت می دهند.

بنابراین اگر دولت به دنبال کاهش مصرف انرژی خانگی است، اصلاح قیمت ها به عنوان یک راهکار اساسی مطرح می شود. البته تأکید گزارش حاضر این نیست از همین امروز باید سراغ اصلاح قیمت رفت یا نرفت، بلکه صرفاً موضوع شفاف سازی دلایل مصرف بالای انرژی در کشور است. اقدام دیگری که می تواند در بهبود شرایط تأثیر بسزایی داشته باشد، کمک دولت به جایگزینی بخاری های با راندمان بالا، تعویض و نصب پنجره های دوجداره نوین، جایگزینی و نصب آبگرمکن و اجاق گاز تجاری با گرید انرژی بهتر است. همچنین اعمال استانداردهای ساختمانی در ساخت وسازهای جدید و استفاده از مصالح ساختمانی، عایق بندی و حتی ایجاد یک شناسنامه انرژی برای ساختمان نیز از ضرورت های فعلی کشور است. برخی کارشناسان می گویند از 40 درصد انرژی که در بخش ساختمان هدر می رود، بخش عمده آن مربوط به هدررفت انرژی از طریق در و پنجره های قدیمی آهنی بوده و صرفاً جایگزینی همان ها به کاهش چشمگیر هدررفت انرژی منجر خواهد شد.