تغییر دولت ها تاثیر روشنی بر فرایند انتخاب جایزه جلال گذاشته است

به گزارش روز شنبه خبرنگار کتاب ایرنا، جایزه ادبی جلال آل احمد در سال 1384 و با مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی پایه گذاری شد. جایزه جلال در میان اهالی قلم و همچنین مخاطبان ادبیات به عنوان یکی از سنجه های آثار مورد قبول است. از همان ابتدا جایزۀ فرد برگزیده توجه بسیاری را به خود جلب کرد، در دوره های ابتدایی جایزه 110 سکه بهار آزادی بود و با افزایش قیمت سکه در ایران مبلغ جایزه به 400 میلیون تومان تغییر کرد. جایزه جلال در طول دوره های مختلف فراز و فرودهایی داشته و گاه مورد نقد جدی قرار گرفته است.

اینکه مبلغ جایزه تا چه اندازه روی انتخاب داوران و سخت گیری برای انتخاب فرد برگزیده تاثیر می گذارد و داوران تا چه اندازه در دولت ها با معیار ادبی و تا چه اندازه بر اساس سلیقه دولت مردان انتخاب می شوند، موضوع مصاحبه خبرنگار کتاب ایرنا با احمد شاکری نویسنده، پژوهشگر و منتقد ادبی است که در ادامه می خوانید.

احمد شاکری نویسنده، پژوهشگر و منتقد ادبی

جایزه ادبی جلال نباید محفلی باشد

می دانیم جایزه جلال آل احمد یک جایزه دولتی است، به نظر شما این جایزه در 16 دوره ای که برگزار شد، تا چه اندازه توانسته بیرون از نگاه و سلیقه دولت ها اجرا شود؟ آیا این دیدگاه دور از انتظار است و طبیعی است که با هر دولت سلیقه جایزه جلال تغییر کند؟

جایزه ادبی جلال ال احمد جایزه رسمی جمهوری اسلامی در سطح دولتی به آثار برگزیده در بخش های چهارگانه آن است. این بالاترین مولفه اهمیت بخش به این جایزه است. معنای چنین انتسابی را می توان در قیاس این جایزه با جوایز دیگر درک کرد. در طول دهه های گذشته شاهد تولد صدها جشنواره ادبی و جایزه در انواع و قوالب مختلف ادبی و سطوح و مراتب مختلف بوده ایم. جایزه ادبی جلال ال احمد بیش از هر چیز باید بتواند تمایز هویتی خود را از دیگر رویدادها اثبات کرده و آن را حفظ کند. حال اینکه آیا جایزه ادبی جلال توانسته است به این حد از تمایز و تشخص و مرتبه فرازین دست یابد محل مطالعه تامل و تردید است. می توان از باب تعریف به ضد، به مواردی از این تمایزها اشاره کرد:

کمتر جشنواره ای قدرت احصاء تقریبا تمامی کتاب های منتشره و دسترسی به آن را دارا است

جایزه ادبی جلال ال احمد نباید محدود باشد: منظور از عدم محدودیت، جامعیت در احصاء موارد و آثار منتشر شده است. طبق اعلام دبیر اجرایی شانزدهمین جایزه ادبی جلال در این دوره 893 عنوان کتاب در حوزۀ مستندنگاری، 443 عنوان در حوزۀ داستان کوتاه، یک هزار و 470 عنوان در بخش رمان و 83 عنوان در بخش نقد ادبی حضور داشتند. در مجموع، 2 هزار و 889 عنوان کتاب به دبیرخانه واصل شد. کمتر جشنواره ای قدرت احصاء تقریبا تمامی کتاب های منتشره و دسترسی به آن را دارا است. این خود بخش مهمی از مراحل ساختاری یک جایزه است که امکان حضور تمامی آثار را در این جایزه فراهم می آورد.

جایزه ادبی جلال نباید محفلی باشد: محافل نوعا جمعی محدود از ذی نفعان، صاحبان سلایق مشترک، گروهی مشتمل بر مرتبطین کاری یا صنفی یا دوستانه، جمعی متشکل از مبانی خاص فکری مشترک هستند. خصوصیت محفل آن است که در جامعه ادبی فعال تکثیر می شوند و حلقه های ادبی را پی ریزی کرده و منافع محفلی خود را پیش می برند. برخی محافل موفق می شوند با توسعه کنشگران به جریان ادبی تبدیل شوند. اما جایزه ادبی جلال به عنوان جایزه رسمی حاکمیت در حوزه ادبیات باید فرامحفلی و فراجریانی باشد و تنها در این صورت است که می تواند به صورت عادلانه در حوزه ادبیات دست به انتخاب بزند. این در حالی است که به عنوان مثال در دوره شانزدهم این جایزه و در بخش داستان بلند و رمان دو تن از داوران در ارتباط مستقیم با موسسه ای ادبی بودند که یکی از برگزیدگان و دو نامزد دیگر مرتبط با آن موسسه را انتخاب کردند.

در دوره شانزدهم این جایزه و در بخش داستان بلند و رمان دو تن از داوران در ارتباط مستقیم با موسسه ای ادبی بودند که یکی از برگزیدگان و دو نامزد دیگر مرتبط با آن موسسه را انتخاب کردند

جایزه ادبی جلال مذبذب (مردد، پرشک) نیست بلکه باید واجد ثبات باشد: هیچ برنامه ادبی و خاصه جایزه ادبی نمی تواند در طول مدت بخشی از جریان ادبی بوده یا جریان ساز باشد مگر آنکه بتوان جهت حرکت خود را در تعیین سیاست ها و راهبردهای مشخص تضمین کرده و استمرار بخشد. تذبذب و اعوجاج در حرکت، میدان دادن به سلایق بدون مبنا و مبانی ادبی و انتقادی معارض از مخاطرات جوایز ادبی است. این خاصه در جایزه رسمی ملی جلال ال احمد از اهمیت و حساسیت بیشتری برخوردار است. اگر در بخش پژوهش و نقد ادبی به اثری جایزه داده شود که در تضاد فکری با اثر داستانی است که در بخش داستان بلند و زمان جایزه می گیرد، این پیام سازنده و روشنی را به مخاطب منتقل نخواهد کرد. گاه اینگونه تلقی می شود که جایزه ملی به معنای عدول از مبانی و ارزش ها و در افتادن به دامن سلایق و خواست محافل و گروه های ادبی است.

جایزه ادبی جلال یله و رها نیست بلکه باید واجد نهاد نظارتی علمی قوی باشد: از جمله اهرم های حمایت گر و کنترل کننده در جایزه جلال ال احمد هیات علمی است که هر ساله انتخاب شده و بر فرایند انتخاب داوران و حسن انجام داوری تا مرحله نهایی گزینش ها نظارت می کند. وجود چنین هیاتی از نقاط قوت جایزه جلال است. چیزی که در بسیاری -بلکه اغلب- جشنواره ها و جوایز ادبی دیده نمی شود. اما وجود این هیات علمی به تنهایی کافی نیست بلکه حسن انتخاب ترکیب اعضای این هیات و عملکرد مستمر و نظارت دقیق آن ها است که تضمین کننده صحت فرایندها در جایزه جلال است. آنچه این جایزه را در فرو غلطیدن به دامن سلایق و محفل گرایی باز می دارد صلاحیت های علمی و مهارت های عملی و تجربی در میان اعضای هیات علمی است. با این وجود هیئات علمی ادوار جایزه جلال فراز و فرودهایی داشته اند. بعضا کسانی عضو هیات علمی این جایزه بوده اند که یک کتاب نقد، یک نقد مکتوب قابل قبول، یک مقاله علمی پژوهشی یا علمی ترویجی نداشته اند. همچنان که در برخی ادوار این جایزه، هیات علمی عملا ورود جدی و نظارتی در تعیین آثار منتخب نهایی نداشته است. واضح است که هر گونه نقض و ضعفی در هیات علمی، آثار زیان بارش را در انتخاب داورها و در نهایت تعیین برگزیده نهایی نشان خواهد داد.

جایزه ملی باید در عالی ترین سطح علمی و مهارتی محقق شود

جایزه ادبی جلال باید مسولیت پذیر و پاسخ گو باشد: بسیاری از جوایز ادبی موجود در کشور به هیچ مرجعی پاسخ گو نیستند. نه به مخاطبان خود پاسخ می دهند. نه پاسخ روشنی به نویسندگان می دهند و نه حتی پاسخ درخوری به نهادهای فراتر از خود می دهند. مسولیت پذیری و پاسخ گویی روی دیگر صلاحیت و دقت علمی است، زیرا این پاسخ گویی است که عیار عملکرد و صحت علمی جایزه را روشن می کند و اعتماد لازم میان خود و مخاطبانش را فراهم می آورد. این پاسخ گویی متوجه عناصر و ارکان این جایزه می شود. از دبیر علمی تا دبیر اجرایی؛ از هیات علمی تا داوران. اعتبار جایزه ادبی جلال زمانی افرایش خواهد یافت که داوران هر بخش از عملکرد خود دفاع کنند و این ممکن نخواهدشد مگر زمانی که خود را در معرض نقد قرار داده و از پذیرش نقدها ابایی نداشته باشند. اما تقریبا روال جایزه جلال اینگونه بوده است که پس از برگزاری مراسم اختتامیه ملحقات جایزه تعطیل شده و تا اندکی پیش از برگزاری دوره جدید و سالیانه آن از یادها می رود. این جایزه است که باید بتواند پذیرای نقدها -ولو ناظر بر اشکالات جایزه یا آثار برگزیده آن- باشد.

تقریبا روال جایزه جلال اینگونه بوده است که پس از برگزاری مراسم اختتامیه ملحقات جایزه تعطیل شده و تا اندکی پیش از برگزاری دوره جدید و سالیانه آن از یادها می رود

جایزه ادبی جلال باید الزامات علمی فرایندهای داوری را فراهم آورد: همانطور که گذشت یک هزار و 470 عنوان رمان در سال گذشته در بخش داستان بلند و رمان جایزه جلال پذیرش شدند. این در حالی است که معمولا جایزه جلال از حدود دوماه پیش از برگزاری اختتامیه عملا کار خود را آغاز می کند. حال چگونه می تواند بیش از هزار رمان را در حدود دو ماه داوری کرده و آثار برتر را از میان آن ها شناسایی کرد. رویه های معمول این است که با ریزش های اولیه عمده آثار کنار گذاشته می شوند. لذا محتمل است آثار داستانی که ناشران گم نام یا نویسندگان گم نام آن ها را نوشته باشند یا آثاری متفاوت از نویسندگانی که کارهای پیشین ضعیفی داشته اند از قلم بیفتد. فارغ از این، مدت زمان بسیار کم داوری موجب می شود داوران نتوانند حتی 15 اثر برتر را به دقت مطالعه کرده و با دیدی انتقادی با آن ها مواجه شوند. نتیجه این فرصت اندک بروز احتمالی اشتباهات و اشکالات در فرایند داوری است.

جایزه ادبی جلال باید بتواند عالی ترین سطوح و روش های علمی را در داوری خود استخدام کند: روشن است که تفاوت جایزه ملی جلال با جوایز محفلی که مجموعه ها، موسسات، ناشران وانجمن های ادبی برگزار می کنند سطح داوری و کیفیت و علمیت آن است. جوایزی که محافل ادبی برگزار می کنند تحت تصرف و اشراف اعضای حلقه و محفل ادبی است. اما جایزه ملی باید در عالی ترین سطح علمی و مهارتی محقق شود. امری که باید بتوان آن را در انتخاب اعضای هیات علمی و داوران مشاهده کرد. صلاحیت های علمی و عملی باید اموری قابل احراز باشند. همان طور که صلاحیت داوری در بخش پژوهش و نقد ادبی عموما به اساتید دانشگاه و پژوهشگران برجسته ادبیات واگذار می شود در بخش هایی چون مجموعه داستان کوتاه، صلاحیت های علمی و عملی مشخصی باید در نظر گرفته شود. این صلاحیت ها اعم از دقت های علمی و استقلال و اصالت علمی است. لذا ورود جریان های شبه روشنفکری یا کسانی که وامدار مبانی غربی هستند می تواند برای هر جایزه ای از جمله جلال ال احمد مساله ساز باشد.

فقر علمی و خلا کار تاسیسی در مبانی ادبی جوایز ادبی

آیا سلیقه دولت ها تا انتخاب هیات داوران و داوری آثار تاثیر دارد؟

همان طور که بیان شد باید میان سلایق ادبی و مبانی ادبی تمایز قائل شویم. همچنان که تنها سلایق و مبانی بر نتیجه داوری ها تاثیرگذار نیستند بلکه روش ها و ساختارهای تاسیس شده برای جایزه نیز در این زمینه دخیل هستند. در حقیقت ساختار علمی جشنواره تضمین کننده اعمال مبانی بر مصادیق بوده و جلوی خروج از مبانی را خواهد گرفت.

علت العلل مشکلات ضعف های علمی است بلکه بعضا شاهد ورود افرادی به ساحت داوری هستیم که مشخصا کار علمی پژوهشی یا انتقادی در این زمینه نداشته اند

تجربه نشان داده است تغییر دولت ها تاثیر قابل ملاحظه و روشنی بر فرایند انتخاب ها گذاشته است. این را می توان از انتخاب اعضای هیات علمی جایزه جلال ال احمد تا انتخاب داوران و وابستگی های فکری و ادبی برگزیدگان شناسایی کرد. بعضا با تغییر دولت ها شاهد قرائت های متفاوت از اساسنامه و اهداف این جایزه بوده ایم. البته می توان سطحی از سیالیت را در تغییر دولت ها در جایزه جلال ال احمد طبیعی دانسته و آن را پذیرفت اما عدول از مبانی و سیاست های کلی فرهنگی و ادبی نظام در برخی ادوار جایزه غیرقابل پذیرش بلکه به معنای نقض غرض است.

اما خطر بالاتری که جوایز ادبی از جمله جایزه جلال را در طول زیست آن تهدید می کرده است فقر علمی و خلا کار تاسیسی در مبانی ادبی است. می توانیم این پرسش را مطرح کنیم که چه مقدار کار علمی تاسیسی در حوزه خاطره نگاری و مستند نگاری انجام شده است؟ چه کسانی سرامد تولید علم در این حوزه نوعی ادبی بوده اند و دست به تالیف آثار پژوهشی زده اند؟ چه تعداد از این افراد در ادوار جایزه جلال و در بخش مستند نگاری داوری کرده اند؟ به همین منوال در تئوری ادبیات داستانی انقلاب اسلامی چه کسانی سرامده بوده و دارای تالیف و پژوهش قابل اعتنا هستند؟ چند منتقد حرفه ای انقلابی در حوزه رمان فعال بوده اند؟ چه تعداد از این منتقدین در ادوران جایزه جلال ال احمد به عنوان داور به کار گرفته شده اند؟ در پس این بررسی ها مشخص می شود علت العلل مشکلات ضعف های علمی است بلکه بعضا شاهد ورود افرادی به ساحت داوری هستیم که مشخصا کار علمی پژوهشی یا انتقادی در این زمینه نداشته اند.

دوره زمانی سالیانه به شدت در معرض نسبی بودگی قرار دارد

یکی از مسائلی که در هر دوره سوال های متعددی را به همراه دارد، انتخاب نشدن فرد برگزیده به دلیل رقم بالای جایزه است. آیا این مساله حقیقت دارد؟ رقم بالای جایزه تا چه اندازه روی انتخاب فرد برگزیده تاثیر دارد؟

موافق این قضاوت نیستم. حداقل به عنوان کسی که در 8 دوره از این جایزه در بخش های مختلف داور بوده ام اطمینان دارم اعلام یا عدم اعلام برگزیده بخش ها ارتباطی باپرداخت یا عدم پرداخت میزان مالی جایزه به برگزیده نداشته است. به تعبیری تنگناهای مالی احتمالی دولت مانع انتخاب برگزیده نبوده است.

تعیین این میزان جایزه از همان آغاز واقعی و ناظر بر واقعیت های ادبی ما نبوده است

البته عدم پرداخت مبلغ مصوب این جایزه (110 سکه تمام بهار ازادی) جز در دو دوره -تا جایی که به خاطر دارم- گویای این حقیقت است که تعیین این میزان جایزه از همان آغاز واقعی و ناظر بر واقعیت های ادبی ما نبوده است. ما در جوایز ادبی با یک کلیت مرکب مرتبط منسجم ارگانیک ادبی مواجه هستیم. زمانی جایزه ادبی ما می تواند 110 سکه باشد که آثار ادبی مورد قضاوت نیز در سطح بالایی از علمیت و ادبیت باشند. زمانی که داوری های ما نیز در این جایزه در سطحی عالی از شئون علمی و مهارتی قرار گیرد. روشن است که بدون این جامع نگری اعطای جایزه ادبی 110 سکه ای به اثری که در یک بخش از آثار دیگر به صورت نسبی بهتر است اما در قیاس با تاریخ ادبیات داستانی ایران یا آنچه از ادبیات مطلوب و معیارهای اندیشیده شده می دانیم، در سطح بسیار پایین تری باشد منطقی نیست. دوره زمانی سالیانه دوره زمانی دقیقی نیست و به شدت در معرض نسبی بودگی قرار دارد. چرا که ممکن است در یک سال مثلا در بخش پژوهش و نقد ادبی چندین اثر متوسط یا خوب حضور داشته باشند و در سالی دیگر حتی یک اثر درخور وجود نداشته باشد.

امتداد یافتگی جشنواره های ادبی به واسطه تاثیرگذاری آن ها

به نظر شما ممکن است نویسندگان آثار خود را به ترتیبی تالیف کنند که مورد قبول جایزه جلال باشد؟

البته یکی از اهداف جشنواره های ادبی می تواند در صورت کمالی همین باشد. آنچه از آن به عنوان جریان سازی ادبی به واسطه جشنواره های ادبی یاد می شود همین است. یعنی امتداد یافتگی جشنواره های ادبی به واسطه تاثیرگذاری مستقیم یا غیرمستقیم آن ها بر جمع های تولید کننده آثار ادبی.

جایزه ای می تواند چنان امتداد یافتگی را رقم زند که لوازم ترکیبی تاثیرگذاری را فراهم کند

اما لوازمی برای این رخداد نیاز است. نکته اصلی آن است که جایزه ای می تواند چنان امتداد یافتگی را رقم زند که لوازم ترکیبی تاثیرگذاری را فراهم کند. جایزه ای که اصول روشنی داشته باشد. این اصول را تبئین کند و به درستی قادر به تطبیق آن ها بر آثار داستانی باشد. جایزه ادبی اگر مذبذب باشد قادر به تثبیت جریان جمعی مشخص در میان مخاطبان خود نخواهد بود. جایزه ای که نتواند تبئین دقیق و درستی از خواست خود داشته باشد قادر به جریان سازی نخواهد بود. در صورتی که جایزه سلایق ادبی جمعی از داوران را بازتاب دهد، امید نویسندگان به برگزیده شده اثر خود در جایزه را به احتمال ترکیب داوران احاله خواهد داد.

ادبیات از تمامی جشنواره ها و جوایز ادبی بالاتر است

به نظر شما نویسندگان، شاعران و مترجمان بهتر است بدون توجه به جامعه تولید محتوا کنند؟ یا بهتر است جامعه مخاطب خود را در نظر بگیرند؟

همان طور که مخاطب گرایی صرف موجب زوال ادبیات خواهد شد، نوشتن برای جشنواره های ادبی نیز پرتگاه انحطاط ادبیات خواهد بود

البته ادبیات بدون مخاطب خواهد مُرد. این امری قطعی است. جامعه ادبی در این زمینه بی رحم عمل خواهد کرد و برخی نویسندگان و آثار ادبی را به حاشیه می راند و به حیات ادبی آن ها خاتمه می دهد. البته قضاوت جامعه مخاطب یا جامعه ادبی با وجود صراحت لزوما عالمانه نیست. جشنواره ها و جوایز ادبی دقیقا در این مرحله وارد عمل می شوند. یعنی پلی علمی و قابل اعتماد میان مخاطبان و آثار ادبی هستند. از سویی به دامن مخاطب گرایی نمی افتند و از سوی دیگر موازین علمی را رعایت می کنند.

از نظر بنده همان طور که مخاطب گرایی صرف موجب زوال ادبیات خواهد شد، اهتمام نویسنده و نوشتن برای جوایز و جشنواره های ادبی نیز لغزشگاه و پرتگاه انحطاط ادبیات خواهد بود. ادبیات به معنای واقعی کلمه از تمامی جشنواره ها و جوایز ادبی بالاتر است. شما به آثار برجسته ادبی دنیا نگاه کنید. اینکه به مرحله ای رسیده اند که اگر جایزه ادبی هم نگیرند از اعتبار نمی افتند. آنچه در غایت نهایی باید در جامعه ادبی کشور جا بیفتد عزت نفس ادبی، کمال گرایی، خداباوری و استقلال است. اینکه نویسنده وامدار کسی یا جایی نباشد و آینده ادبی خود را به خواست و تمایل این جایزه و آن جایزه گره نزند.

به اثر جایزه می دهند و کاری به موثر ندارند

جایزه جلال و برگزیدگان آن به نظر شما تا چه اندازه با جامعه ارتباط برقرار کرده است؟ آیا آثاری که در این جایزه انتخاب می شود، مورد قبول جامعه هم هست؟

پاسخ این سوال ها را باید از آمار بدست آورد. آیا برگزیده شده یا نامزد شدن در این جایزه قادر است شمارگان چاپ یک اثر را به شکل معنی داری بالا ببرد؟

آن قدر که جامعه ادبی به نویسنده برگزیده جلال اقبال می کند به اثر برگزیده اقبالی ندارد

البته به این نیز توجه داشته باشید که یک اندماجی (نسبت پنهانِ حاصل از تحلیل مفهوم واحد ذهنی به دو مفهوم مرتبط توسط عقل) میان اثر و نویسنده وجود دارد. بعضا متولیان جایزه جلال گفته و می گویند که به اثر جایزه می دهند و کاری به موثر یا مولف یا محقق ندارند. این حرف از جهتی درست و از جهتی نادرست است. بلکه به میزانی که عنوان برگزیده جایزه جلال با نویسنده باقی می ماند با اثر برگزیده باقی نمی ماند. این به آن معنی است که نویسنده با وصف برگزیده جایزه جلال در جامعه ادبی به حیات خود ادامه می دهد و حرفش ضریب پیدا می کند. به تعبیری آن قدر که جامعه ادبی به نویسنده برگزیده جلال اقبال می کند به اثر برگزیده اقبالی ندارد. این خود محل دقت و تامل است و ظرایفی از آن قابل برداشت و تحلیل است که جای خود را می خواهد.

فقدان تجربۀ مستمرِ مباشرِ عمیقِ نوآورانه در زیست داستان نویسانه

آیا شما در نتیجه سال ها همکاری با جایزه جلال، اثری در این حوزه تالیف کردید؟

در طول سال گذشته مجموعه نقدی با نام «جمال و جلال رمان» که در برگیرنده نقد 5 اثر نامزد در جایزه جلال ال احمد است توسط بنده تولید شد و مراحل انتشار را سپری می کند. بنابر این برای گزاره هایی که درباره وضعیت داستان بلند و رمان در جایزه جلال عرض می کنم پشتوانه پژوهشی بالغ بر 700 صفحه ای وجود دارد. برخی از این آسیب ها بدین قرارند:

فقدان جریان نقد و غلبۀ شبه نقد از دیگر آسیب های پیرامونی است که خط مشی نویسنده و درنتیجه داستان های بلند و رمان ها را تحت تأثیر و سوگیری ناصواب خود قرار می دهد

ازجمله مهم ترین خلأ ها و آسیب های داستان های بلند فقدان تجربۀ مستمرِ مباشرِ عمیقِ نوآورانه در زیست داستان نویسانه است. از عقب ماندگی های ادبیات داستانی، خاصه در شاخۀ داستان بلند نسبت به خاطره، سبک زندگی متداول نویسندگان و ذهنی نویسی و تجربه های غیرمستقیم است. نویسندگان عموما شخصیت ها، رخدادها، موقعیت ها و ژانری را برای نوشتن انتخاب می کنند که تجربۀ مستقیم و ژرف و مستمری دربارۀ آن نداشته اند؛ چه بسا این خلأ تجربی با میزان کافی جمع آوری اطلاعات میدانی و کتابخانه ای نیز مرتفع نشده است.

فقدان جریان نقد و غلبۀ شبه نقد از دیگر آسیب های پیرامونی است که خط مشی نویسنده و در نتیجه داستان های بلند و رمان ها را تحت تأثیر و سوگیری ناصواب خود قرار می دهد. فضای ادبیات داستانی معاصر به وضوح از خلأ نقد مبنامحور دینی آگاهِ ساختارمند منصف و شجاع رنج می برد. در مقابل، وفور گفته ها و نوشته های توصیفی و دل جویانه، الحاق و انضمام برداشت های سلیقگی از متن داستان، برجسته سازی مضامین غیرمؤثر و غیرنمایشی از متن و تأثیر بده بستان های فرامتن بر نقد ادبی، ذائقۀ نویسندگان را به نقد تغییر می دهد.

تنهابودگیِ نظری و مهارتی نویسندگان در طول تولید داستان

ازجمله آسیب های دیگر متن ها حاکمیت پیش فرض ها و پیش داشته ها بر جهانِ زیستی و جهان داستانی است. در طول چند دهه پس از پیروزی انقلاب اسلامی و انفتاح فضای جدید برای ظهور آرمان ها و اندیشه های انقلاب اسلامی، همچنان ادبیات داستانی دچار نوعی خودسانسوری در پرداخت به مضامین دینی، آرمان گرایی، شخصیت های قدسی و رویکرد متعهدانه است. این پیش فرض خود آمیخته با تجربۀ تحقیر آثار داستانیِ متعهد ازسوی جریان روشن فکری و ازسوی دیگر، شبهات نظری دربارۀ عدم امکان روایت دینی یا ورود شخصیت های قدسی به داستان است.

به رغم آنکه داستان آفرینشی فردی است، بسیاری از نواقص داستان های بلند و رمان ها در مرحلۀ پیشاتولید و بازنویسی با نقد و نظر نویسندگان و منتقدان قابل اصلاح است

آسیب دیگر تنهاماندگی و تنهابودگیِ نظری و مهارتی نویسندگان در طول تولید داستان است. به رغم آنکه داستان آفرینشی فردی است، به نظر می رسد بسیاری از نواقص و کاستی ها و ناتوانی های رواییِ داستان های بلند و رمان ها در مرحلۀ پیشاتولید و بازنویسی با نقد و نظر نویسندگان و منتقدان صاحب رأی قابل اصلاح است. این مباشرت و مشارکت هم ازسویی ندانستن ها را برطرف می کند و هم نتوانستن ها را مرتفع می سازد. داستان هایی که از این مرحله عبور نکرده اند، قادر به اشتراک گذاری مضامین خود با مخاطب نیستند.

فرم زدگی از دیگر آسیب های داستان های بلند در گونه های مختلف است. ریشۀ فرم زدگی را باید در شناخت داستان و ابزارها و عناصر و ارکان آن دانست. به نظر می رسد مراکز و مجامع آموزشی داستان، ذهنیت نسلِ کنونی نویسندگان ادبیات داستانی را که نوعا برخاسته از یکی یا چند دورۀ آموزشی این چنینی اند، از تکنیک های داستانی انباشته و روح و مغز داستان را فروگذارده اند. انباشتگیِ آثار داستانی از تکنیکی همچون «بازگشت به گذشته» (فلاش بک) و بی اطلاعی از چیستی این تکنیک و کارایی و کارآمدی و معناسازی آن برای داستان، خود به چالشی برای داستان گویی تبدیل شده است.

آسیب جدی دیگر ناتوانی در قصه گویی به عنوان ستونِ فقرات رمان و داستان بلند است. انباشتگی فرم ها و ابزارها داستان را از کار اصلی خود، یعنی داستان گویی، باز داشته است. داستان ها نوعاً تُنُک، منقطع، غیرجذاب و تکراری اند. با وجود آنکه برخی داستان ها واجد برجستگی های زبانی و خاصه نثر و لحن یا توانایی های حرفه ای در ابزارهایی همچون توصیف و فضاسازی هستند، عنصر مقوم داستان، یعنی قصۀ داستان را فروگذارده اند. این بدان معناست که شاهد وارونگی اولویت ها هستیم.

متفکران با داستان نویسی بیگانه اند

آسیب دیگر انقطاع نسبی داستانِ بلند و رمان با مبانی فکری و معرفتی است. تعداد اندکی از داستان نویسان مخاطب نقدها و پژوهش های ادبی و تعداد کمی از آن ها پیگیر مطالعات معارفی و فلسفی و حکمی یا تاریخی هستند. ازاین حیث، ادبیات داستانی ما نه تنها تولیدکننده، بلکه مصرف کنندۀ مناسبی برای فکر تولیدشده در تاریخ فرهنگ و ادب ایران، خاصه اندیشه و خاستگاه انقلاب اسلامی، نیست. متفکران با داستان نویسی بیگانه اند و داستان نویسان نوعا با تفکر میانه ای ندارند. این مهجوریتِ تفکر به ساختارهای داستانی و شخصیت های داستانی نیز راه یافته است؛ چنان که یا اساسا شخصیت ها بهره ای از عمقِ فکری و تحلیلی ندارند یا درگیر در شبهات خودند و همچون غریقی در دریای شک وتردید غوطه می خورند.

ادبیات داستانی ما نه تنها تولیدکننده، بلکه مصرف کنندۀ مناسبی برای فکر تولیدشده در تاریخ فرهنگ و ادب ایران، خاصه اندیشه و خاستگاه انقلاب اسلامی، نیست

از آسیب های فرایند تولید، تسلط ژانرهای غالب در فضای ادبیات داستانی، خاصه ادبیات داستانیِ متعهد است. تأسیس جشنواره ها و رویکردهای حمایتی تبلیغی موجب شده است نویسندگان به ضرورت برای رشد در فضای ادبیات و رعایت اولویت های درخواستی، از فضای زیستیِ خود فاصله بگیرند و درنتیجه، جهان داستانی را به تصویر بکشند که به لحاظ زمانی یا مکانی یا موقعیتی یا حتی گفتمانی با آن فاصله دارند. این رویکرد موجب شده تا ادبیات داستانی در بسیاری موارد ادبیاتی تأخیری باشد؛ بدین معنا که به جای پرداخت به اکنونِ جامعه و دغدغه های آن، به موضوعات تاریخی علاقه نشان دهد و تا تاریخی شدن موضوعاتِ کنونی برای روایت آن ها به انتظار بنشیند!

آسیب دیگر به لوازم عدم حرفه ای نویسی در حوزۀ داستان بازمی گردد. حرفه ای نویسی نوعی زیستِ قلمی و فکری و تجربی و سبک زندگی است که به دلایلی در فضای ادبیات داستانیِ کنونی کم یاب است؛ از جملۀ این لوازم، تکاثر در تولید آثار داستانی و بازه های زمانی غیرمتناسب و اندک برای نوشتن داستان، خاصه رمان به عنوان شکوهمندترین قالب و دیریاب ترین و عمیق و پیچیده ترین آن هاست. اشتهار و اشتهایِ تولید داستانِ بلند در بازه های زمانی کوتاه، عملاً امکان بازنویسی های مجدد و تأمین لوازم علمی و عملیِ رمان را برای نویسنده محدود می سازد.

ظهور طیفی از نویسندگان که دانش آموختۀ حوزه های مهم علوم انسانی اند و می کوشند پل ارتباطی میان داستان و علوم انسانیِ اسلامی را برقرار سازند، از فرصت های ادبیات انقلاب اسلامی است. باید به آزمون وخطا دراین باره تن داد و آن را مدیریت کرد.

با تولید هزاران اثر در حوزۀ خاطره نگاری و حرکت خاطره نگاران به سمت کاربستِ ابزارهای داستانی، زمینه برای الحاق تجربۀ خاطره نگاری به داستان فراهم آمده است.

تولید آثار داستانیِ متعدد و متنوع، مصالح مناسبی برای مطالعات نظریِ پسینی دربارۀ ادبیات داستانی فراهم آورده است. اکنون دست پژوهشگران برای تولید نظریه دراین باره از هر زمانی پُرتر است.