پروژه تنگ سرخ شیراز: فرصت یا تهدید؟

به گزارش خبرنگار ایرنا، پروژه سد تنگ سرخ که عملیات آن بهمن سال 1390 آغاز شد، در فاصله 2 کیلومتری شهرک های شمال غرب شیراز قرار دارد؛ این سد از نوع خاکی با هسته رسی و به ارتفاع حدود 80متر از بستر سنگی پیش بینی شده و متولیان حوزه آب یکی از اهداف ساخت این سازه را جلوگیری از آسیب های سیلاب عنوان کرده اند.

آنها معتقدند سیلاب های مخرب رودخانه خشک شیراز در سال های گذشته موجبات تحمیل مشکلات و آسیب های فراوانی به کلانشهر شیراز و شهروندان را فراهم کرده؛ این در حالیست که رودخانه خشک از شاخه های مختلفی تغذیه می کند و یکی از این شاخه ها که همواره پتانسیل ایجاد سیلاب و مخاطرات پس از آن را دارد، تنگ سرخ است.

بنابراین سازه ای برای کنترل این سیلاب طراحی شد.

اگرچه از طراحی این پروژه حدود 2 دهه می گذرد اما احداث این سد طی سال های اخیر با انتقادات فنی یا زیست محیطی همراه بوده؛ نظراتی که بعضا موجب نگرانی و دغدغه مردم هم شده است.

منتقدان ساخت سد تنگ سرخ بر این باورند، این سد بدون مطالعات کافی زمین شناسی احداث شده و ترکیدن یا شکستن سد در آینده، شهرکهای شمالی شیراز را به زیر گل و لای می برد و موجب وقوع فاجعه اقلیمی، انسانی می شود.

این منتقدان همچنین خشک شدن دریاچه مهارلو در جنوب شیراز و احتمال وقوع توفان های نمک و برخاستن ذرات خطرناک و سرطان زا را از دیگر پیامدهای احداث سد تنگ سرخ بیان کرده اند.

اما عملیات ساخت این سازه به دلیل اختلاف نظرها برای مدتی متوقف شد؛ در سال 1402 اخباری مبنی بر صدور مجوز ساخت این سد منعکس شد که اداره کل حفاظت از محیط زیست استان فارس این مساله را تکذیب کرد.

در این اطلاعیه آمده بود که تاکنون هیچ گونه مجوزی برای ساخت این سد از طرف محیط زیست صادر نشده است و خبر منتشره که منتسب به استاندار است احتمالا مبنی بر دستور وی به منظور پیگیری بررسی گزارش ارزیابی پروژه بوده است.

در هفته های اخیر دوباره زمزمه های ساخت این سد بالا گرفته و از سر گرفتن عملیات احداث این سازه بار دیگر موجب واکنش دوستداران محیط زیست و دیگر دغدغه مندان در این عرصه شده است.

برخی از دغدغه مندان معتقدند این سازه در کنار گسل های فعال زاگرس واقع شده و نگرانی های جدی درباره تأثیرات آن بر ایمنی شهروندان و محیط زیست ایجاد کرده است.

فعالان محیط زیست، تأکید می کنند که موقعیت سد بر روی زمین های آهکی و گسل های زاگرس، خطر شکستن آن را در پی وقوع زلزله افزایش می دهد.

بدین ترتیب مدیر مشارکت های مردمی و طرح های زودبازده شرکت آب منطقه ای فارس و نماینده مجری پروژه تنگ سرخ شیراز توضیحاتی را در خصوص احداث سد تنگ سرخ که اخیراً با عنوان «آب بند گردشگری و ورزشی» مطرح شده ارائه داد.

مدیر مشارکت های مردمی و طرح های زودبازده شرکت آب منطقه ای فارس در پاسخ به این پرسش که آیا پروژه تنگ سرخ مورد بازنگری قرار گرفته و مراحل تصویب مجدد را طی کرده، گفت: در نیمه دوم سال 1401 به پیشنهاد شرکت آب منطقه ای و تاکید استاندار وقت فارس، کارگروه تخصصی متشکل از استادان دانشگاه و نخبگان و مسئولان دستگاه های مرتبط ملی و استانی، تشکیل شد و طی چند جلسه امتیازات و چالش های پروژه از ابعاد مختلف مورد نقد و بررسی قرار گرفت.

امین قربانی افزود: در نهایت مقرر شد با توجه به تغییر اقلیم و کاهش آبدهی رودخانه، اهداف مرتبط با تأمین و تخصیص آب به کلی کنار گذاشته شده و پروژه تنگ سرخ با تمرکز بر هدفی اصلی یعنی"کنترل سیلاب" و با عنایت به چالش های مورد اجماع کارگروه تخصصی مورد بازنگری قرار گیرد.

او ادامه داد: مطالعات بازنگری طرح از اوایل 1402 آغاز و سیمای طرح به کلی دگرگون شد و بارزترین وجه آن، تغییر نوع سازه از "مخزنی" به "تأخیری-مخزنی" بود.

نماینده مجری پروژه تنگ سرخ شیراز در خصوص هدف از تغییر نوع سازه از "مخزنی" به "تأخیری-مخزنی" گفت: در اهداف سابق طرح، تأمین پنج میلیون مترمکعب از نیاز آبی باغ های قصردشت و نیز تخصیص 9.6 میلیون متر مکعب جهت برقراری جریان آب در رودخانه خشک پیش بینی شده بود؛ طبیعتاً تحقق این دو هدف مستلزم ذخیره سازی آوردهای سیلابی رودخانه در مخزن و رهاسازی آنها همزمان با نیازهای آبی پایین دست بود؛ به عبارت دیگر پروژه تنگ سرخ در طرح اولیه یک سد مخزنی بود که باید سالانه بیش از 14 میلیون متر مکعب از آورد رودخانه را در خود ذخیره و برای مصارف مشخص تنظیم می کرد.

قربانی اضافه کرد: همین عملکرد موجب دغدغه مندی و اعتراض آن دست از دوستداران محیط زیست بود که این حجم از ذخیره سازی و مصرف را تعرض به حقابه دریاچه مهارلو و آسیبی به چرخه هیدرولوژیک آن تلقی می کردند.

او یادآور شد: موافقان سد تنگ سرخ هم همواره پاسخ می دادند که وسعت حوضه آبریز سد تنها کمتر از سه درصد کل حوضه آبریز دریاچه است و علی القاعده ذخیره و مصرف آورد این زیرحوضه کوچک نمی تواند تأثیرات منفی چشمگیری بر دریاچه مهارلو داشته باشد اما در مطالعات بازنگری طرح، این چالش به طور کامل مرتفع و هدف اصلی، "کنترل سیلاب" شد.

مدیر مشارکت های مردمی و طرح های زودبازده شرکت آب منطقه ای فارس گفت: برای تحقق این هدف، سازه ای تأخیری-مخزنی احداث می شود که اولاً یک پهنه آبی تقریباً 70 هکتاری را برای اهداف گردشگری در اختیار قرار می دهد، ثانیاً سرریز آن با دو آستانه روگذری، به نحوی طراحی شده که سیلاب ها را به طور موقت مهار کرده و پس از تسکین با دبی ایمن به سمت پایین دست روانه می کند.

قربانی اضافه کرد: به عبارت دیگر پس از آبگیری اولیه و تشکیل دریاچه، آورد رودخانه چه به صورت سیلابی و چه غیر سیلابی در مخزن ذخیره نمی شود، بلکه با تأخیری چند ساعته، بدون دخالت بهره بردار، از سرریز پلکانی تخلیه شده و به رودخانه می ریزد.

مدیر مشارکت های مردمی و طرح های زودبازده شرکت آب منطقه ای فارس گفت: بنابراین سالانه بخش اندکی از آورد رودخانه به عنوان جایگزین تبخیر، در مخزن ذخیره می شود که تأثیر چندانی بر دریاچه مهارلو ندارد، به ویژه اینکه اکنون نزدیک به 85 میلیون مترمکعب آب از حوضه رودخانه کُر ( انتقال آب بین حوضه ای از سد درودزن ) به شیراز منتقل می شود که حدود 70 میلیون متر مکعب تولید پساب می کند و به سمت دریاچه مهارلو جریان می یابد؛ بنابراین در بازنگری سیمای طرح، با تغییر نوع سد تنگ سرخ از مخزنی به سازه ای تأخیری-مخزنی، دغدغه های مرتبط با دریاچه مهارلو به طور کامل حل شده است.

او در پاسخ به پرسش دیگری مبنی بر اینکه آیا تنگ سرخ روی گسل احداث می شود و برای افزایش ایمنی در برابر زلزله چه تمهیداتی اندیشیده شده، گفت: هیچ گسل فعال و لرزه زایی ساختگاه پروژه را قطع نکرده؛ مهمترین و نزدیکترین گسل فعال، سبزپوشان است که تقریباً از فاصله سه کیلومتری ساختگاه می گذرد.

آن طور که قربانی می گوید این گسل در مطالعات لرزه زمین ساخت به طور خاص مورد توجه و مطالعه بوده و در نهایت مبنای تعیین پارامترهای لرزه خیزی ساختگاه قرار گرفته است.

نماینده مجری پروژه تنگ سرخ شیراز ادامه داد: در مطالعات اولیه طبق ضوابط نشریه شماره 624 سازمان برنامه و بودجه کشور، ضریب زلزله افقی ساختگاه معادل 0/18 برآورد و بر مبنای آن پایداری سد به صورت اطمینان بخشی کنترل شده بود.

او اضافه کرد: در عین حال در مرحله بازنگری مطالعات، نظر به اهمیت شهر شیراز که در پایین دست سد واقع شده، رعایت جنبه های محافظه کارانه در دستور کار قرار گرفت و با اعمال تغییر در ناحیه بندی بدنه سازه و استفاده از مصالح سنگ کوهی به جای آبرفت رودخانه ای، نسبت به مقاوم سازی بدنه اقدام و پایداری با ضریب 0/25 کاملاً محافظه کارانه شد.

مدیر مشارکت های مردمی و طرح های زودبازده شرکت آب منطقه ای فارس گفت: نشریه شماره 624 که مرجع تخصصی تحلیل و طراحی لرزه ای سدهای خاکی و سنگریزه ای است، حداکثر ضریب زلزله افقی را در بدترین شرایط لرزه زمین ساخت برابر 0/2توصیه کرده؛ بنابراین می توان نتیجه گرفت سد تنگ سرخ به لحاظ لرزه خیزی یکی از مقاوم ترین سدهای ایران خواهد بود.

او در پاسخ به این پرسش که آیا سد تنگ سرخ روی سازند گچساران که میان لایه های گچی متعدد و ضخیمی در آن وجود دارد ساخته می شود، گفت: قسمت انتهایی مخزن، روی سازند گچساران واقع شده، اما سازه سد روی سازند آغاجاری احداث می شود؛ شاید به دلیل اینکه در 2 سوی دره تنگ سرخ و ترانشه های مشرف به بزرگراه حسینی الهاشمی، سازند گچساران و بعضا حفرات کارستیک مشاهده می شود، این گمان ایجاد شده که ساختگاه سد روی گچساران است.

مدیر مشارکت های مردمی و طرح های زودبازده شرکت آب منطقه ای فارس افزود: باید مد نظر داشت که دره تنگ سرخ ساختار ناودیسی دارد و سازند آغاجاری میانه این ناودیس، خاستگاه سد خواهد بود؛ سازند آغاجاری برخلاف گچساران لایه های گچی بسیار محدودی دارد که آنها هم در حفاری پی، برداشته خواهد شد.

وی این پرسش که آیا پتانسیل فرار آب از جناح چپ مخزن به سمت حوضه مجاور یعنی شهرک های حافظ و شهید بهشتی وجود دارد که پیامدهای بعدی آن مانند نشست پی ساختمان ها و آسیب دیدگی آنها محتمل باشد را اینگونه پاسخ داد که برای اطمینان از این موضوع افزون بر گمانه های قبلی، در مرحله بازنگری مطالعات، چهار گمانه اکتشافی جدید در جناح چپ مخزن، حفاری و بر اساس نتایج آن اکتشافات، اطمینان حاصل شد که در این جناح پتانسیل فرار آب به حوضه مجاور وجود ندارد، چراکه اولاَ تراز آب زیرزمینی در این جناح به اندازه کافی بالاتر از رقوم نرمال مخزن است و همانند حائلی هیدرولیکی در برابر هرگونه فرار احتمالی آب عمل خواهد کرد؛ ثانیاً ساختار ناودیسی مخزن، مانع از ارتباط بین میانلایه های گچی سازند آغاجاری با سازند گچساران در حوضه مجاور است. بنابراین وقتی فرار آب به حوضه مجاور منتفی باشد، پیامدهای آن هم موضوعیت نخواهد داشت و احداث سد هیچ گونه تهدیدی برای شهرک های مجاور نیست.

قربانی در پاسخ به پرسش دیگری مبنی بر اینکه آیا این احتمال وجود دارد که تنگ سرخ همانند سد "درنه" لیبی، بر اثر وقوع یک سیلاب غیرقابل پیش بینی و محدودیت ظرفیت سرریز، دچار روگذری شده و در معرض تخریب قرار گیرد، گفت: در بازنگری اخیر ضمن آنکه مقدار سیلاب حداکثر محتمل (PMF) به صورت محافظه کارانه معادل با دو برابر دبی اوج سیلاب 10هزار ساله، اختیار شد، ظرفیت گذردهی سرریز و ارتفاع آزاد سد به گونه ای طراحی شد که تا 1/5 برابر سیلاب (PMF) بدون هرگونه روگذری تخلیه شود.

آن طور که قربانی می گوید هندسه و طول آستانه سرریز به نحوی است که چنانچه کمتر از یک متر به ارتفاع سد افزوده شود، ظرفیت گذردهی سرریز بالغ بر 2 برابر سیلاب (PMF) خواهد شد و به جرأت می توان گفت چنین تمهید محافظه کارانه ای مختص سد تنگ سرخ است و در سطح ملی نمونه مشابه ندارد؛ بنابراین موضوع احتمال روگذری بدنه سد در اثر سیلاب کاملاً منتفی است.

او درباره نگرانی ها از تهدید احداث سد تنگ سرخ در بالادست شهر شیراز گفت: شیراز نخستین شهری نیست که در بالادست آن سدی ساخته می شود؛ در ایران و در دنیا سدهای متعددی در بالادست شهرها ساخته شده که حجم مخزن آنها ده ها برابر تنگ سرخ است.

طبق گفته مدیر مشارکت های مردمی و طرح های زودبازده شرکت آب منطقه ای فارس در طراحی و احداث چنین سدهایی باید ضرایب اطمینان چنان بالا اختیار شود که احتمال تخریب به سمت صفر میل کند؛ این همان رویکردی است که در احداث ساختمان ها و سایر سازه های شهری، متناسب با اهمیت شان اعمال می شود تا در برابر عوامل مخربی همچون زلزله مقاوم باشند.

قربانی معتقد است در بازنگری مطالعات سد تنگ سرخ هم با توجه به اهمیت و ضرورت ایمن سازی شهر شیراز دو رویکرد اساسی مورد اهتمام بوده؛ اول انتخاب حجم حداقلی، دوم حصول ضرایب اطمینان حداکثری.

او اضافه کرد: در مورد معیار اول، حجم مخزن ابتدا از 28 میلیون متر مکعب به 17 و سپس به حدود 11 میلیون متر مکعب کاهش پیدا کرده که از این میزان هفت میلیون مترمکعب حجم مفید است؛ به عبارت دیگر حجم مخزن به عنوان یکی از پتانسیل های خطرآفرین تقریباً به حدود یک سوم حجم اولیه تقلیل یافته است.

مدیر مشارکت های مردمی و طرح های زودبازده شرکت آب منطقه ای فارس افزود: در مورد معیار دوم هم چنان که تشریح شد ضرایب اطمینان سد در قبال زلزله و روگذری سیلاب بسیار محافظه کارانه انتخاب شده، آنچنان که برای اهل فن، احتمال تخریب سد در اثر این عوامل منتفی است.

نماینده مجری پروژه تنگ سرخ شیراز گفت: شرکت آب منطقه ای فارس آمادگی دارد زمینه برگزاری جلساتی با صاحب نظران و متخصصان را فراهم کرده و ضمن دریافت دیدگاه ها و نظرات، به پرسش ها و ابهامات احتمالی، به شکل کامل تخصصی پاسخ دهد.