سیره حضرت زهرا(س) در تربیت روحی و عاطفی فرزندان

یکی از محور های مهم بررسی زندگانی حضرت فاطمه سلام الله علیها، محور سیره و سبک زندگی ایشان است که خود فروعات و شاخه های متعددی دارد. پیوندی که سیره با تاریخ دارد، ربط و نسبت این موضوع را با رویکرد تاریخی دوره نشان می دهد. بی تردید ارزش سیره ای که با مطالعات سندشناسانه و اعتبارسنجی منابع اصطیاد شده است، بسی فزون تر از سیره ای است که از پشتیبانی تحلیل تاریخی بی بهره است.
 
آنچه در ذیل عنوان سبک زندگی حضرت زهرا(س) در این دوره مدنظر است، سیره خانوادگی ایشان است که در سه محور اساسی خانه داری، همسرداری و تربیت فرزند قابل مطالعه و بررسی است. مجموعه این مباحث از سوی صدیقه شاکری، معاون پژوهش جامعة الزهرا(س) به همت مؤسسه پرسمان با عنوان «سیره اجتماعی، سیاسی حضرت زهرا(س)» تولید شده است که برای نخستین بار در ایام فاطمیه به صورت روزانه از ایکنا منتشر می شود. در ادامه مشروح قسمت چهارم را مطالعه می کنید.

اینکه از زندگی این بزرگواران الگو بگیریم، بهترین نعمت است و خداوند در این زمینه می فرمایند؛ «لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ؛ در روز قیامت از نعمت ها سؤال می شود». در تفاسیر روایی وارد شده است که منظور، نعمت وجود پیامبر و اهل بیت(ع) است؛ بنابراین از ما سؤال خواهد شد که وقتی خداوند متعال اسوه ها و الگو های بزرگ را درنظر گرفته، چه کرده اید. در تعریف شیعه گفته شده که شیعه کسی است که به طرف کار هایی که اهل بیت(ع) می روند، پیروی و تبعیت می کنند؛ بنابراین نجات بخش انسان در هر زمانی، الگوگیری از زندگانی اهل بیت(ع) است و برای اینکه به الگو دسترسی پیدا کنیم، باید به نحوه عملکرد این بزرگواران واقف باشیم. در سه جلسه گذشته، به اختصار سیره خانوادگی حضرت فاطمه(س) در رابطه با نحوه رفتار با والدین و همسر و همچنین ابعاد محبت ورزی، ایثار و گذشت، خانه داری حضرت زهرا(س) را بررسی کردیم.

یکی از پایه های مهم خانواده، فرزندان هستند، محبت و عشق به فرزندان، امری فطری است و هر والدی فرزند خود را دوست دارد و محبت به فرزندان باعث خوشحالی و خوشنودی طرف مقابل می شود. اگر این محبت از سوی مادر باشد، باعث خشنودی پدر می شود، چون فرزندان ثمره والدین هستند و محبت به فرزندان، محبت به همسر نیز محسوب می شود.

در سراسر زندگی حضرت زهرا(س) که رنگ خدایی داشته و تحت تربیت والدین بزرگواری مانند پیامبر(ص) و خدیجه(س) قرار داشتند، همین تربیت الهی را به فرزندان خود نیز منتقل کرده اند. نمونه های درخشانی را می بینیم که فرزندان جایگاه خاصی را برای مادر خود قائل بودند. همانطور که امام زمان(عج) می فرمایند؛ «فی إبنَةِ رسُولِ اللهِ(صل الله علیه و آله) لِی أسوَهٌ حَسَنَهٌ»، در واقع حضرت زهرا(س) را به عنوان اسوه حسنه معرفی می کنند که جایگاه و نقش تربیتی این مادر و برترین بانوی بهشتی، بیش از پیش برای ما روشن می شود.

تربیت فرزندان

در این بخش یکی از مسائل مهم در تثبیت خانواده و نیاز های اعضای آن، در هر عصر و نسلی را در دو محور زمینه های مناسب تربیت فرزند و ابعاد گوناگون سیره تربیتی حضرت مورد بحث قرار می دهیم.

زمینه های مناسب در تربیت فرزند

در وهله نخست انتخاب همسر اهمیت ویژه ای دارد. در برخی از روایات و سخنان بزرگان آمده است که تربیت فرزندان، بیست سال قبل از آمدن فرزندان آغاز می شود. چراکه اگر والدین خود را نساخته و تربیت نکرده باشند؛ نمی توانند تربیت صحیحی را برای فرزندان خود رقم بزنند. انتخاب همسر شایسته و هم کفو، گام نخست در تربیت فرزندان محسوب می شود. از این جهت حضرت زهرا(س)، هم کفوی شایسته مانند امیرالمؤمنین(ع) را انتخاب می کنند.

رعایت نکات بهداشتی و روانی هنگام بارداری اهمیت ویژه ای داشته و دستورالعمل هایی از سوی اهل بیت(ع) وجود دارد که باید به طریق اولی مورد توجه قرار گیرد. گرچه گزارش های ویژه و خاصی در این زمینه نداریم، اما هر دستوری که اهل بیت(ع) مطرح کرده اند، از جانب آنها به طور شایسته عمل شده است. البته گزارش هایی در رابطه با اینکه حضرت زهرا(س) در هنگام بارداری چه عباداتی را انجام می دادند و یا چه حالات روحی داشتند، یا اینکه با فرزندان خود در هنگام بارداری صحبت می کردند، وجود دارد، اما گزارش های تاریخی از آنها وجود ندارد، بنابراین از بیان آنها صرف نظر می کنیم.

در بدو تولد و رعایت آداب و سنت ها از جمله گفتن اذان و اقامه و همچنین عقیقه کردن و دادن صدقه برای نوزاد در منابع متعدد در رابطه با فرزندان حضرت زهرا(س) نقل شده است که برای نمونه در بحث تربیت جسمانی می توانیم اشاره کنیم که در روز هفتم تولد امام حسن(ع) و امام حسین(ع)، برای آن ها عقیقه کردند و مو های سرشان را تراشیدند و معادل آن، نقره صدقه و انفاق کردند.

ابعاد تربیتی فرزندان

ابعاد تربیتی را در چهار محور «تربیت جسمانی»، «تربیت روحی و عاطفی»، «تربیت دینی و اخلاقی» و «تربیت سیاسی و اجتماعی» مورد بحث و بررسی قرار می دهیم.

تربیت جسمانی

در زمینه تربیت جسمانی، موضوعات «سلامت و بهداشت»، «تغذیه»، «تلاش در درمان بیماری» و «آراسته کردن فرزندان» مورد توجه است.

اهتمامی که حضرت زهرا(س) در رابطه با نظافت و شستشوی فرزندان و لباس های آنها داشتند و یا آنچه درباره نظافت منزل در جلسات گذشته بیان شد، همه نشان از توجه حضرت زهرا(س) برای سلامت جسمانی فرزندان و سایر اعضای خانواده است، چون فرزندان آسیب پذیر بوده و نیازمند توجه بیشتری در امر نظافت هستند. حضرت زهرا(س) تأکید داشتند که فرزندان قبل و بعد از غذا، دست هایشان را شستشو دهند و یا برای نشان دادن اهمیت این مسئله، می فرمایند؛ اگر کسی بعد از خوردن غذا با دست آلوده و چرب بخوابد و گرفتار انواع بیماری ها شود، هیچ کس جز خود را سرزنش نکند. به عبارتی این مسئله به عنوان امر بهداشتی و جلوگیری از بیماری تأکید شده است. در آداب غذا خوردن نیز حضرت زهرا(س) بر کوچک گرفتن لقمه غذا، خوب جویدن، رعایت آداب سر سفره نشستن و غذا خوردن تأکید داشتند.

طبق گزارش های متعدد، حضرت زهرا(س)، فرزندانشان را شیر دادند و این نشان از اهمیت شیردهی است و این مهم، بر همگان روشن است که در مکارم الاخلاق طبرسی و بحارلانوار نقل شده است. در گزارش هایی هم به نوع غذا هایی که حضرت به فرزندان می دادند، از جمله پخت نان به دست خود، دادن خرما به فرزندان، پختن نوعی غذا با گوشت، نخود و ذرت، پخت حلوا، کاچی و ...اشاره شده است، گاهی هم از پیامبر اکرم(ص) برای تناول این غذا ها دعوت می کردند. در واقع آن حضرت به تغذیه سالم فرزندان اهمیت می دادند و حتی اگر غذای اندکی هم بود، آن را برای همسر و فرزندان ایثار می کردند.

گزارشی هم نقل شده که اصلاً غذایی نبود و فرزندانشان به شدت گرسنه بودند، آنها را نزد پدر می فرستند و از پیامبر(ص) درخواست می کنند که فرزندان را سیر کنند. نقل شده است که پیامبر نیز غذایی نداشتند و دعا می کنند و مائده بهشتی برای سیر کردن فرزندان فرستاده می شود که در «الخرائج و الجرائح» قطب الدین راوندی و از شاذان قمی نقل شده است.

تلاش برای درمان بیماری ها، نکته دیگر حائز اهمیت است، به عبارتی حضرت زهرا(س) علاوه بر رعایت بهداشت و پیشگیری از بیماری، کار هایی که برای رفع تب یا درمان برخی بیماری ها لازم بود، اعم از دعا کردن از جمله دعای نور را می خواندند، همچنین به پیامبر(ص) و ائمه(ع) توسل کرده و یا نذر می کنند. در واقع شأن نزول سوره مبارکه «انسان»، نذری بود که حضرت زهرا(س) برای شفای بیماری فرزندانشان می کنند.

حضرت زهرا(س) ضمن رعایت بهداشت فرزندان و تغذیه سالم، فرزندانشان را با شستشو، شانه کردن مو، استفاده از زینت آلات و ... آراسته می کردند. البته وقتی پیامبر(ص) وارد منزل حضرت زهرا(س) می شوند و پرده نو و زینت آلاتی که فرزندان دارند، را می بینند، با وجود محدود بودن این زینت آلات، پیامبر وارد منزل فاطمه(س) نمی شود و حضرت زهرا(س) آنها را باز می کند و برای پدر می فرستد تا آنها را انفاق کنند و پیامبر بسیار خوشنود می شوند و دعا می کنند. در واقع حضرت فاطمه(س) در آراسته کردن فرزندان نیز به حداقل ها اکتفا می کردند و بر پاکیزگی و شستشوی مکرر لباس و مرتب بودن ظاهر کودکان اهتمام داشتند.

تربیت روحی و عاطفی در سیره حضرت زهرا(س)

این نوع تربیت، مهمترین تأثیر را در تربیت شایسته فرزندان می گذارد؛ چراکه باید فرزندان خود را از نظر روحی و عاطفی طوری سیراب کنند تا در مسیر صحیحی رشد یابند.

ابراز محبت و مهربانی: مادر که کانون محبت در خانواده است به فرزندان خود محبت می کند و با ابراز علاقه و دوست داشتن، فرزندان از درون با این محبت ها غنی می شوند. به عنوان نمونه در ماجرای حدیث کسا شاهدیم، وقتی فرزندان وارد منزل می شوند با چه عباراتی آنها را خطاب قرار می دهند. در برخی گزارش ها نقل شده است که وقتی بلال از حضرت زهرا(س) درخواست می کند که به شما کمک کنم، فرزندان را نگهداری کنم و یا گندم آسیاب کنم، حضرت زهرا(س) می فرمایند؛ من از تو نسبت به فرزندانم مهربانتر هستم.

حتی در بستر شهادت نیز نگران فرزندانشان بودند و به حضرت علی(ع) عرضه می دارند که بعد از من با امامه، خواهرزاده ام ازدواج کن، چون همانند من با فرزندانم مهربان است و این نکته مهمی است که اگر این محبت پررنگتر باشد و در مسیر الهی قرار گیرد، نقش مهمی در تربیت فرزندان خواهد داشت.

تکریم و احترام فرزندان: انتخاب نام نیکو، سلام کردن به فرزندان، به کار بردن القاب زیبا و اهمیت دادن به سخنان آنها از جمله نکاتی است که رعایت آنها نشان از تکریم و احترام فرزندان است. نقل شده است که وقتی امام حسن(ع) در سن 6 -7 سالگی بودند، حضرت زهرا(س)، امام حسن(ع) را به مسجد می فرستادند، وقتی بعد از سخنرانی پیامبر(ص) یا ادای نماز به خانه برمی گشتند، حضرت زهرا، از امام حسن(ع) می خواستند، روی بلندی قرار گیرند و سخنان پیامبر را برایشان بازگو کنند. در واقع سجایای اخلاقی و سخنان پیامبر(ص) را در امام حسن مجتبی(ع) نهادینه می کردند و همچنین امام حسن را مورد تکریم قرار می دادند.

بازی با فرزندان: کودک برای رشد جسمی، فکری و عاطفی نیاز به بازی دارد و باید ورزش فیزیکی برای او وجود داشته باشد. بسیاری از اختلال های روحی و روانی کودکان نظیر اضطراب، خودکم بینی و ... با بازی قابل درمان است. در این راستا حضرت زهرا(س) با فرزندان خود بازی می کردند و حین بازی اشعار زیبایی را می خواندند که نوعی بیان سجایای اخلاقی برای فرزندان بود که از جمله این بیت ها عبارتند از؛ «ای حسن، به مانند پدرت باش و آزاده و حق جو باش/ برای خداوندی که دارای نعمت های فراوان است، عبادت کن و با انسان های کینه توز دوستی نکن».

رعایت عدالت در میان فرزندان: یکی از مسائل مهمی که تربیت را با اختلال مواجه می کند، عدم رعایت عدالت در میان فرزندان است. حضرت زهرا(س) سفارش اکید بر رعایت عدالت و مساوات در میان فرزندان داشتند. دو نمونه بیان شده که امام حسن(ع) و امام حسین(ع) نزد پیامبر(ص) کشتی می گیرند و پیامبر(ص)، امام حسن(ع) را تشویق می کردند و حضرت زهرا(س) به پدر می گویند؛ چرا فقط حسن را تشویق می کنید، پیامبر می فرمایند، فرشتگان حسین را تشویق می کنند. البته شاید این روایت از نظر سندی مشکلاتی داشته باشد، اما از منابع روایی می توان درس گرفت که نباید میان فرزندان تفاوت قائل شد. اگر کودکی بر دیگری مقدم می شود، باید دلیلی بر این مسئله باشد و کودک احساس ظلم و بی عدالتی نکند. در ماجرایی که امام حسن و امام حسین خواب بودند و ابتدا امام حسن(ع) از خواب بیدار می شوند و طلب آب می کنند و بعد امام حسین(ع) بیدار می شود؛ پیامبر(ص) ابتدا آب را به امام حسن می دهند و حضرت زهرا(س) این صحنه را دیدند و گفتند؛ بابا جان، حسین کوچکتر است. اما پیامبر(ص) می فرمایند؛ چون او در ابتدا طلب آب کرد، از این جهت تقدم دارد.

تربیت دینی و اخلاقی

یکی از مواردی که پایه هایش از سوی والدین در خانه گذاشته می شود، اعتقادات دینی است که باید به شکل صحیح در خانواده نهادینه شود؛ از این رو در سیره حضرت زهرا(س) می بینیم که حضرت در ابتدا الگوی عملی در فضایل بودند و تربیت به ویژه برای کودکان بیش از آنکه با استفاده از پند و اندرز و زبان باشد، باید با عمل باشد و حضرت زهرا(س) الگوی کامل و متعالی در این زمینه بودند. اما علاوه بر این، حضرت، فرزندان را به عبادت و انجام واجبات و مستحبات تشویق و ترغیب می کردند. به عنوان نمونه حضرت زهرا(س) فرزندان را به حضور در مسجد، اقامه نماز و پایبندی به فرایض، آموزش قرآن، ادعیه و ... تشویق می کردند و یا روایتی است که حضرت، فرزندان را در شب قدر بیدار نگه می داشتند تا از برکات شب قدر و سحر ماه مبارک رمضان بهره ببرند و در روزه داری با وجود اینکه خردسال بودند، آنها را همراهی می کردند و سجایای اخلاقی را به طور عملی آموزش می دادند.

امام حسن مجتبی(ع) نقل می کند که مادرم از شب تا سحر پیوسته مشغول عبادت بودند و در حق دیگران دعا می کنند و وقتی از ایشان پرسیدم که چرا در حق خودمان دعا نمی کنید، حضرت فرمودند؛ الجار ثم الدار.

تربیت سیاسی و اجتماعی حضرت زهرا(س)

حضرت زهرا(س) علاوه بر اینکه بینش صحیحی نسبت به مسائل اجتماعی و سیاسی را در فرزندان خود ایجاد کردند، زمینه های تعامل در امور سیاسی و اجتماعی را فراهم کردند. برای نمونه همراهی فرزندان در ماجرای صلح حدیبیه است که حتی در برخی گزارش ها وارد شده که یکی از کسانی که به عنوان شاهد در صلح حدیبیه است با وجود خردسال بودن، امام حسن(ع) در سال ششم بعثت است که حضرت حدود سه سال بیشتر نداشتند و همراه با والدین خود در این ماجرا حضور پیدا کردند.

در ماجرای حمله به خانه حضرت زهرا(س)، امام حسن(ع) مورد ضرب و شتم قرار می گیرند. در گزارش های بسیاری نقل شده که با مادر بزرگوارشان به مسجد رفتند، برای اینکه حضرت علی(ع) را به خانه برگردانند، اینها می تواند نمونه هایی از روش و سیره تربیتی سیاسی و اجتماعی حضرت زهرا باشد. حضرت زینب(س) نیز بیش از 5 - 6 سال نداشتند که در فعالیت اجتماعی و سیاسی مادر را همراهی می کردند و آموزش می دیدند.

خداوند متعال به همه ما عنایت کند تا فاطمی زندگی کنیم، فاطمی بمیریم و فاطمی محشور شویم.

انتهای پیام