اسرار نجومی شب یلدا با نگاهی به دعای روز و شب صحیفه سجادیه

به گزارش مشرق ، موضوع «روز و شب» و ویژگی های هر کدام از موضوعاتی است که در ادعیه مختلف صحیفه سجادیه به آن اشاره شده است. دعای ششم صحیفه سجادیه که به عنوان دعای روز و شب شناخته می شود، دعایی است که حضرت در آن علاوه بر تبیین ویژگی های روز و شب به تشریح چگونگی کوتاه و بلند شدن آنها در طول سال پرداخته است.

مبنای نجومی شب یلدا

مهمترین شاخص در تعیین شب و روز، زمان طلوع و غروب خورشید است، به عبارت دیگر، روز از زمان طلوع شروع شده و تا غروب آفتاب ادامه دارد و شب نیز از رفتن خورشید تا آمدن دوباره آن، ادامه دارد. اگر این زمان را به ساعت و اندازه تنظیم کنیم، می توان بگوییم که از مدت 24 ساعته 30 آذر هر سال، که مانند هر روز دیگر دارای 1440 دقیقه یا 86 هزار و 400 ثانیه است، روز کمترین زمان و شب بیشترین مدت را به خود اختصاص داده و بدین ترتیب «بلندترین شب سال»، ولو با تفاوتی چند ثانیه ای نسب به شب قبل از خود، شکل می گیرد که در فرهنگ ایرانی، این شب به عنوان «شب یلدا» شناخته می شود.

این مدت زمان، به مرور در روزها و ماه های آینده از زمان شب کاسته شده و به زمان روز افزوده می شود و به این ترتیب در تابستان شاهد بلندترین روزهای سال و کمترین زمان شب خواهیم بود. این کاستن و افزودن های زمانی، در عبارت قرآنی «یولج» خوانده شده است. در سوره فاطر آیه 13 می فرماید: «یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَیُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّی، خداوند از شب می کاهد و به روز می افزاید و از روز می کاهد و به شب می افزاید و آفتاب و ماه را رام کرد. هر یک تا زمانی معین در حرکتند».

این آیه مبارکه، در دعای ششم صحیفه سجادیه نیز آمده است. در این دعا، ایشان با اشاره به روز و شب به خدا عرض می کند: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذی.... یولِجُ کلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا فِی صَاحِبهِ، وَ یولِجُ صَاحِبَهُ فِیهِ، خدا را حمد می کنیم چون… هر یک را درون دیگری فرو بَرَد و برون آرد».

مرحوم آیت الله خویی در کتابی با عنوان «البیان فی علوم القرآن» درباره این فراز از دعای ششم صحیفه می فرمایند: «امام اگر تنها می خواست کوتاه شدن شب‏ ها و بلند شدن روزها و یا عکس آن را بیان کند، نیازی به تکرار دو جمله مشابه هم نبود، منظور امام از جمله دوم این است که وارد ساختن شب در روز، درست در همان موقع است که روز در شب وارد شده و این حالت در صورتی تحقق می یابد که زمین کروی باشد، زیرا اگر زمین کروی باشد، در یک سطح که شب وارد روز شده، در همان حال در سطح دیگر زمین، روز وارد شب خواهد گردید.»

به بیان ایشان، یکی از معجزه های علمی امام سجاد (ع) در صحیفه سجادیه، اشاره به کروی بودن زمین در این کتاب است. علاقمندان به مطالعه بیشتر در این زمینه می توانند به ترجمه کتاب «البیان فی علوم القرآن» تألیف آیت الله العظمی خویی و ترجمه هاشم زاده هریسی، محمدصادق نجمی، صفحات 118 و 119 مراجعه کنند.

اعمال شب یلدا

حال که مشخص شد مهمترین تفاوت شب یلدا، با شب های دیگر، تنها چند ثانیه یا حداکثر یک دقیقه بلندی بیشتر آن با شب های دیگر است، بهتر می توان وظایف مؤمنان را در دعای ششم صحیفه سجادیه یافت. حضرت امام سجاد (ع) در فرازی از این دعا به خداوند عرض می کند: «اللَّهُمَّ اجْعَلْ لَنَا فِی کُلِّ سَاعَةٍ مِنْ سَاعَاتِهِ حَظّاً مِنْ عِبَادکَ، وَ نَصِیباً مِنْ شُکْرِکَ وَ شَاهِدَ صِدْقٍ مِنْ مَلَائِکَتِکَ. خدایا! در هر ساعتی از ساعات شبانه روز، بهره ای از بندگانت و سهمی از شکرگزاری ات و گواه درست و پاکی از فرشتگانت، برای ما قرار ده».

روشن است که منظور از «ساعت» در این سخن، نه محدوده ای ناشیِ از حرکت 60 دقیقه ای زمان است، بلکه به معنای «آن و لحظه و زمانی محدود» است و امام سجاد (ع) در این عبارت از خداوند می خواهد که در هر زمانی برای او، حظ و بهره ای از بندگان خداوند را برای او قرار دهد «حَظّاً مِنْ عِبَادکَ» که همنشینی با بندگان مؤمن در شب یلدا، آشکارترین معنای این عبارت است.

همچنین شکر کردن خداوند «نَصِیباً مِنْ شُکْرِکَ» به علت نعمت هایی که در این شب و در هر شب و زمان دیگری، به او اعطا شده است نیز از اعمال دیگری است که باید مورد توجه قرار بگیرد. این همنشینی های مومنانه و شکرگزاری عابدانه باید به گونه ای باشد که «شَاهِدَ صِدْقٍ مِنْ مَلَائِکَتِکَ» یعنی قابلیت این را داشته باشد که آن را در مقابل فرشتگانی انجام داد که در روز قیامت بر خوب و نیک بودن آن شهادت بدهند.

اما این همه وظایف انسان مؤمن در هر شبی از جمله شب یلدا نیست. امام سجاد (ع)، در فراز دیگری از این دعا در مورد وظایف انسان در شب ها و روزهای زندگی خود می فرماید: «وَ وَفِّقْنَا فِی یَوْمِنَا هَذَا وَ لَیْلَتِنَا هَذهِ وَ فِی جَمِیعِ أَیَّامِنَا لِاسْتِعْمَالِ الْخَیْرِ، وَ هِجْرَانِ الشَّرِّ، وَ شُکْرِ النِّعَمِ، وَ اتِّبَاعِ السُّنَنِ، وَ مُجَانَبَةِ الْبدَعِ، وَ الْأَمْرِ بالْمَعْرُوفِ، وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ، وَ حِیَاطَةِ الْإِسْلَامِ، وَ انْتِقَاصِ الْبَاطِلِ وَ إِذْلَالِهِ، وَ نُصْرَةِ الْحَقِّ وَ إِعْزَازهِ، وَ إِرْشَاد الضَّالِّ، وَ مُعَاوَنَةِ الضَّعیِفِ، وَ اِدْرَاکِ اللّهیِفِ، ما را در این روز و شب که در آن هستیم و در همۀ روزگارمان برای این امور موفّق بدار: به کارگیری خیر و دوری از شرّ و شکر نعمت ها و پیروی از روش های نیک و دوری از بدعت و امر به معروف و نهی از منکر و پاسداری اسلام و کم کردن و خوار ساختن باطل و یاری و گرامی داشت حق و راهنمایی گمراه و کمک کردن به ناتوان و پناه دادن به اندوهگین و ناراحت و برطرف کردن غم او باشد».

آنچه که حضرت امام سجاد (ع) در این عبارت می 2 فرماید، شامل هر روزی و هر شب از زندگی انسان است و شب یلدا نیز به عنوان بخشی از زندگی انسان مؤمن باید شامل همین اوصاف باشد:

خیرخواهی در نشست های خانوادگی همراه با دور کردن بدی ها و شرها از زندگی خود و دیگران، شکر نعمت های مادی و معنوی، تبعیت از سنت های اخلاقی و شرعی و دوری کردن از بدعت گذاری های نامشروع و مذموم، انجام امر به معروف و نهی از منکر با رعایت همه جوانب آن و با روش های متناسب با فضاهای آرام خانوادگی، پاسداری از مفاهیم اسلامی با مثلاً پاسخگویی به شبهات دینی و رفع ابهام های اعتقادی همراه با تلاش برای بیان نواقص و ویژگی های موارد ناحق و باطل، یاری کردن انواع حق های فردی، خانوادگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در جلسات خانوادگی و تلاش برای هدایت دیگران، همچنین به ناتوانان فکری، مالی یا حتی درسی و علمی همچنین رفع غم از چهره غمدیدگان مانند دیدار با صاحبان عزا یا رفع مشکل از افرادی که دارای مشکلی هستند از موضوعاتی است که باید در نشست های خانوادگی و جلسات شب های یلدا مورد توجه باشد.