رقابت ژئوپلیتیکی و نفوذ روسیه در اروپا؛ از شرق تا غرب

خبرگزاری تسنیم، رقابت ژئوپلیتیکی میان روسیه و اروپا یکی از مهم ترین پویش های سیاسی، اقتصادی و امنیتی قرن بیست ویکم است. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، روسیه تلاش کرده جایگاه خود را به عنوان یک قدرت جهانی بازتعریف کند و اروپا همواره منطقه ای کلیدی در این تلاش بوده است.

نفوذ روسیه در اروپا از دو بُعد سنتی و نوین قابل تحلیل است: اروپای شرقی به عنوان حوزه نفوذ تاریخی روسیه و اروپای غربی که از منظر اقتصادی و سیاسی به عرصه رقابت جدید تبدیل شده است. با توجه به تحولات اخیر، ازجمله جنگ اوکراین، تحریم ها و تغییرات در سیاست انرژی اروپا نسبت به روسیه، ضروری است که ابزارهای نفوذ، چالش ها و سناریوهای آتی روابط روسیه و اروپا بررسی شوند.

 ابزارها و راهبردهای نفوذ روسیه در اروپا

الف) نفوذ اقتصادی و انرژی؛ انرژی همواره یکی از مهم ترین ابزارهای نفوذ روسیه در اروپا بوده است. تا سال 2021، حدود 40 درصد گاز مصرفی اروپا از روسیه تأمین می شده است. پروژه هایی مانند «نورد استریم 1 و 2» به طور خاص وابستگی آلمان و اروپای غربی را به گاز روسیه افزایش داد. با این حال، پس از جنگ اوکراین در سال 2022 و اعمال تحریم های شدید علیه روسیه، اروپا با سرعت به دنبال کاهش وابستگی خود به گاز روسیه بوده است.

بر اساس گزارش کمیسیون اروپا در سال 2023، واردات گاز روسیه به اروپا از 40 درصد به حدود 15 درصد کاهش یافته است. واردات گاز مایع (LNG) از کشورهای دیگر مانند آمریکا و قطر افزایش چشم گیری داشته است. این تحول یک شکست مهم برای راهبرد اقتصادی روسیه در نفوذ به اروپاست و در عین حال، مسکو را مجبور به تقویت روابط تجاری با کشورهای غیر غربی، از جمله چین و هند کرده است.

ب) ابزارهای سیاسی و دیپلماتیک؛ روسیه با اقبال احزاب راست گرا و عوام گرا در اروپا مواجه است و از این رو بر سیاست داخلی این کشورها صاحب نفوذ است. برای مثال، در مجارستان و صربستان، دولت ها رویکرد ملایم تری در قبال روسیه داشته اند و روابط دوجانبه خود را با مسکو حفظ کرده اند. این استراتژی باعث ایجاد شکاف در سیاست واحد اتحادیه اروپا در برابر روسیه شده است.

 ج) قدرت نمایی نظامی و امنیتی؛ از منظر نظامی، روسیه همواره از قدرت سخت برای تثبیت جایگاه خود در برابر غرب استفاده کرده است. مانورهای نظامی در مرزهای اروپا، استقرار موشک های اسکندر در کالینینگراد و تحرکات در کشورهای حوزه بالتیک، به عنوان ابزاری برای بازدارندگی ناتو و فشار بر اروپا عمل کرده است.

د) قدرت نرم و رسانه ای؛ روسیه از رسانه های خود مانند راشا تودی (RT) و اسپوتنیک برای شکل دهی به افکار عمومی در اروپا استفاده می کند. هدف این رسانه ها روشنگری و زیر سؤال بردن روایت های غربی و تضعیف اعتماد به اتحادیه اروپا و ناتو است.

تفاوت نفوذ روسیه در اروپای شرقی و غربی

الف) اروپای شرقی؛ این منطقه به دلیل نزدیکی جغرافیایی و سابقه تاریخی، همواره به عنوان حوزه نفوذ سنتی روسیه شناخته شده است. بسیاری از کشورهای این منطقه مانند اوکراین، بلاروس و مولداوی در مرکز رقابت میان روسیه و غرب قرار دارند. بحران اوکراین و الحاق کریمه در سال 2014 نمونه ای آشکار از این رقابت ژئوپلیتیکی است.

ب) اروپای غربی؛ عرصه رقابت نوین اروپای غربی وابستگی کمتری به روسیه دارد، اما تا پیش از جنگ اوکراین، روابط تجاری و انرژی مهمی با این کشور برقرار کرده بود. برای مثال، آلمان به عنوان اقتصاد برتر اروپا به شدت به گاز روسیه وابسته بود اما از سال 2022 این وابستگی به شدت کاهش یافته است. هم زمان، کشورهای اروپای غربی به ویژه فرانسه و آلمان تلاش می کنند میان بازدارندگی در برابر روسیه و حفظ برخی روابط اقتصادی تعادل برقرار کنند.

 چالش های روسیه در نفوذ به اروپا

الف) تحریم های اقتصادی؛ تحریم های گسترده اروپا علیه روسیه، از جمله محدودیت های مالی و ممنوعیت واردات نفت و گاز، تأثیر قابل توجهی بر اقتصاد روسیه گذاشته است.

ب) کاهش وابستگی انرژی؛ کاهش سریع وابستگی اروپا به انرژی روسیه، یکی از مهم ترین چالش های روسیه در حفظ نفوذ اقتصادی خود است.

ج) مقاومت سیاسی اروپا؛ کشورهای اروپای شرقی مانند لهستان و کشورهای بالتیک به شدت با نفوذ روسیه مقابله می کنند.

د) نقش ناتو و آمریکا؛ حضور نظامی آمریکا و گسترش ناتو در شرق اروپا، نفوذ روسیه را با محدودیت مواجه کرده است.

سناریوهای پیش رو در روابط روسیه و اروپا

الف) سناریوی اول

سازش بر سر اوکراین و حفظ سردی روابط با پیروزی دونالد ترامپ در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا، سناریوی سازش میان روسیه و غرب بر سر جنگ اوکراین محتمل تر خواهد شد. ترامپ پیش تر مواضع متفاوتی نسبت به ناتو و جنگ اوکراین اتخاذ کرده و رویکرد او می تواند فشارها بر اروپا را برای توافق با روسیه افزایش دهد. با این حال، حتی در صورت سازش، روابط روسیه و اروپا در وضعیت سرد و تحریم های شدید باقی خواهد ماند.

ب) سناریوی دوم

ادامه تقابل و تشدید تحریم ها در این سناریو، اروپا به سیاست کاهش وابستگی به روسیه ادامه می دهد و تحریم ها علیه مسکو تشدید می شود. این روند باعث تعمیق شکاف اقتصادی و سیاسی میان دو طرف خواهد شد. روسیه در پاسخ، روابط خود را با کشورهای غیر غربی مانند چین و هند گسترش خواهد داد.

ج) سناریوی سوم

شکاف در اتحادیه اروپا و افزایش نفوذ روسیه می تواند با تقویت روابط خود با کشورهایی مانند مجارستان و صربستان و حمایت از احزاب راست گرای اروپایی، شکاف های داخلی در اتحادیه اروپا را تشدید کند. در این صورت، نفوذ روسیه در بخش هایی از اروپا ممکن است، افزایش یابد.

در نتیجه این طور به نظر می رسد رقابت ژئوپلیتیکی میان روسیه و اروپا، به ویژه پس از جنگ اوکراین، وارد مرحله ای جدید شده است. اگرچه روسیه با استفاده از ابزارهایی مانند انرژی، سیاست، قدرت نظامی و رسانه ای تلاش کرده نفوذ خود را در اروپا حفظ کند، اما کاهش وابستگی انرژی اروپا و تحریم های گسترده، چالش های بزرگی برای مسکو ایجاد کرده اند.

در عین حال، احتمال سازش محدود در سایه تغییرات سیاسی مانند بازگشت ترامپ به قدرت، می تواند سناریوی جدیدی را برای روابط روسیه و اروپا رقم بزند. در هر صورت، روابط این دو بازیگر کلیدی تا آینده ای قابل پیش بینی در وضعیت سرد و تنش آلود باقی خواهد ماند.

نویسنده: معصومه محمدی، کارشناس مسائل اورآسیا

انتهای پیام/