تهدیدها و فرصت های رسانه بر فرهنگ مطالعه + فیلم

کتاب، این میراث عظیم بشری، از دیرباز همراه و همگام با اندیشه های انسان بوده است. رسانه ای که نه تنها در سیر تکامل علم و دانش، بلکه در شکل دهی به فرهنگ و تمدن ها نقشی بنیادین ایفا کرده است.

در دنیای امروز، با گسترش رسانه های نوین و تحولات سریع فناوری، نیاز به ترویج فرهنگ کتابخوانی و بازگشت به عمق و تأملات آن بیش از هر زمان دیگری احساس می شود و رسانه ها، اعم از الکترونیک و چاپی، می توانند به عنوان پل هایی برای ارتباط مردم با دنیای کتاب و تفکر، به نقش آفرینی فرهنگی و علمی خود ادامه دهند.

در نشستی که با موضوع «تأثیر فضای مجازی و رسانه بر کتابخوانی» با حضور عیسی زارعی، مدیر پژوهش دانشکده صدا و سیما قم و مهدی توکلیان، مدیرکل کتابخانه های عمومی استان قم، دو صاحب نظر برجسته در عرصه فرهنگ و رسانه در دفتر ایکنای قم برگزار شد به این موضوع پرداخته شد که چگونه رسانه ها می توانند فرهنگ کتابخوانی را در جامعه گسترش دهند و به شوق مطالعه و تفکر در دل های مخاطبان خود بیفزایند.

این گفت وگو شامل نظرات تخصصی و راهکارهایی است که می تواند رسانه ها را به یک ابزار مؤثر در ترویج مطالعه و کتابخوانی تبدیل کند. از تحلیل تأثیر رسانه های جدید گرفته تا اهمیت خوانش عمیق و تأملی کتاب؛ این گفت وگو در پی آن است تا مرزهای میان رسانه های نوین و مطالعه عمیق را بازشناسانده و افق های تازه ای برای آینده کتابخوانی در رسانه ها ترسیم کند. در ادامه مشروح سخنان کارشناسان در نشست از نظر می گذرد:

ایکنا - رسانه های داخلی چه نقشی می توانند در ترویج فرهنگ کتابخوانی داشته باشند؟

زارعی: کتاب عمیق ترین و قدیمی ترین رسانه است که دارای سه عنصر اصلی رسانه، گیرنده، پیام و فرستنده است، اما تفاوت آشکاری بین کتاب و سایر رسانه های جمعی وجود دارد. کتاب بیش از رسانه های جمعی دیگر در فرهنگ سازی و تمدن سازی دخیل بوده و در کسب آگاهی و دانش و در کشف حقیقت نقش مؤثر دارد، همچنین عامل توسعه یافتگی، رشد، تعالی و کمال انسان است. نیاز به اطلاع جویی انسان را پاسخ گفته است و به همین علت است که ردپای کتاب در میراث ماندگار و حافظه تاریخ بشر باقی مانده است.

نیل پستمن در کتاب «زندگی در عیش، مردن در خوشی» اشاره می کند: «چه چیزی عجیب تر و شگفت انگیزتر از اینکه کلمات و سطوری می بینید که شما را به اندیشه ها و افکار کسی دیگر در مکان و زمان دیگری وصل می کند.» بنابراین مواجهه با کتاب نوعی مواجهه فکری و ذهنی است، اما رسانه های نوین دارای ویژگی هایی هستند که به توسعه دادن می توانند کمک کنند و گستردگی مخاطبان، تنوع مخاطب، سهولت دسترسی و سرعت دسترسی از جمله این ویژگی هاست.

رسانه های نوین علاوه بر ویژگی های رسانه های سنتی، از ویژگی تعامل و دوسویه شدن ارتباط با مخاطب و هوش مصنوعی نیز بهره مند هستند. این دو عنصر، ظرفیت رسانه ها را در ترویج کتاب افزایش داده است.

var player = videojs('player_579422_3654581',{ techOrder: [ "html5" , "flash"],poster:'/files/fa/news/1403/8/28/3659354_893.jpg',width:400,height:300}); videojs.addLanguage('en', {"No compatible source was found for this media.": "مشاهده ی ویدیو نیاز به پشتیبانی مرورگر از codec h264 یا نصب فلش پلیر دارد."}); player.one('play', (function(){ $.post('/fa/ajax/news/video/3654581',{},function (data) {}); })); کد ویدیو دانلود فیلم اصلی

توکلیان: کتاب به عنوان میراث تمدنی سرزمین ماست و کتابداران و کتابخانه ها، میراث داران این میراث ارزشمند در ایران و پشتوانه غنی ادبیات ایران بودند. با بررسی سیر تطور رسانه ای، به رسانه های دوسویه و اینتراکتیو رسیدیم که با پیشرفت تکنولوژی دارای امکاناتی از قبیل هوش مصنوعی شدند و تازگی و دگرگونی های به وجود آمده در طی 10 سال اخیر در فضای رسانه ای، شاید پیش بینی آینده فضای رسانه را دشوارتر کرده است.

نکته ای که آقای زارعی به آن اشاره کردند مبنی بر اینکه کتاب رسانه است، بسیار درست است و در همین راستا باید به این موضوع که چگونه می توان میزان علاقه مندی مردم را نسبت به کتاب افزایش داد، توجه کرد. کتابخانه پس از خانه و مدرسه خانه سوم مردم است و به نسبت اهمیت این مسئله باید فرهنگ سازی و جریان سازی رسانه ای شود. فرهنگ سازی به این معنا که در خانه، مادر و پدر و فرزند کتابخوان، و در مدرسه معلم کتابخوان، زنگ کتابخوانی و مطالعه داشته باشیم.

چنددرصد رسانه های داخلی در بازه زمانی یک روزه به موضوع کتابخوانی اهمیت می دهند؟ جریان سازی رسانه ای در صدا و سیما تا حدودی رقم خورده است، اما کافی نیست. چند درصد لوکیشن های فیلم ها و سریال ها در کتابخانه هاست؟ چه میزان از کتابخوانی به عنوان مسئله تفریحی در اوقات فراغت خانواده های ایرانی به نمایش گذاشته شده است؟ به این موضوعات باید در حوزه فرهنگ سازی توجه کرد.

var player = videojs('player_735296_3654682',{ techOrder: [ "html5" , "flash"],poster:'/files/fa/news/1403/8/28/3659347_681.jpg',width:400,height:300}); videojs.addLanguage('en', {"No compatible source was found for this media.": "مشاهده ی ویدیو نیاز به پشتیبانی مرورگر از codec h264 یا نصب فلش پلیر دارد."}); player.one('play', (function(){ $.post('/fa/ajax/news/video/3654682',{},function (data) {}); })); کد ویدیو دانلود فیلم اصلی

اینکه در حوزه رسانه ای کشورمان در عرصه ترویج کتاب چه اقداماتی انجام شده است پیشنهاد می شود، مرکز افکارسنجی جهاددانشگاهی، نظرسنجی درباره سهم دستگاه های متولی این حوزه برای مدیران فرهنگی تأثیرگذار کشور برگزار کند. بخش ترویج و توسعه فرهنگ کتابخوانی برعهده نهاد کتابخانه های عمومی کشور است و در این راستا، اقداماتی از قبیل برگزاری جشنواره کتابخوان و رسانه به منظور برانگیختگی و جریان سازی در فضای رسانه ای کشور انجام شده است.

ایکنا – ناظر به سخنان شما اساتید گرانقدر و درک ضرورت و اهمیت کتابخوانی و ترویج مطالعه در رسانه ، به این نکته خواهیم رسید که رسانه زمانی می تواند جریان ساز فرهنگ مطالعه و کتابخوانی باشد که این امر به دغدغه اصلی این مجموعه و خبرنگاران تبدیل شود و احساس نیاز به مطالعه برای گزارش نویسی و خبرنویسی و غنای رسانه در خبرنگاران و صاحبان رسانه پدید آمده باشد. نظر شما در این باره چیست؟

زارعی: کاملاً درسته. رسانه علاوه بر اینکه می تواند به بُعد تأثیرگذاری کتاب در مخاطبان کمک کند، خود نیز می تواند از این امکان بهره مند شود. به طور مثال، فیلم های اقتباسی از کتاب ها از نظر محتوا غنای بیشتری نسبت به سایر فیلم نامه ها دارند زیرا دارای پشتوانه کتاب هستند.

کتاب می تواند به محتوای رسانه و غنای آن و نیز به غنای خبرنگاران و صاحبان رسانه کمک کند زیرا رسوبات فکری و اندیشه ای حاصل از کتابخوانی در قلم خبرنگاران جاری می شود؛ درواقع یک خبرنگار یا صاحب رسانه باید فرایند «پر شدن، لبریز شدن و سرریز شدن» را طی کنند یعنی مانند یک ظرف در ابتدا از محتوا پر شوند، سپس لبریز شوند و در نهایت در قلم شان سرریز کنند. چرا مطالعه برخی کتب لذت بخش است؟ زیرا این فرایند سه مرحله ای را طی کرده ایم و تنها ابزاری که یک خبرنگار می تواند به کمک آن فرایند را به درستی بپیماید، کتاب است.

توکلیان: به نظر شما چه آثاری در ذهن انسان ها ماندگارتر است؟ در حوزه شعر می توان گفت شعر جوششی ماناتر است و بررسی آثار برتر و تأثیرگذار در حوزه های مختلف رسانه ای نیز به ما نشان داده، آثار ماندگار دارای پشتوانه تحقیقاتی و پژوهشی هستند، درواقع کتاب یک مادر رسانه است که تمام محصولات فرهنگی و رسانه ای از آن می تواند تولید شود.

در حوزه روزنامه نگاری و رسانه، دکتر فرقانی تعبیر زیبای «عقاب تیزبین» را برای گزارش نویسی به کار بردند یعنی گزارش نویس خوب مانند عقاب، هر چقدر فاصله خود را با موضوع بیشتر حفظ کند به نکات ریز و جزئیات بیشتری می رسد. گزارش نویسی از سخت ترین فعالیت رسانه ای است که نیازمند تحقیق و بررسی فراوان است، بنابراین گزارش های مؤثر پشتوانه مطالعه عمیق و شناخت دقیق دارد.

var player = videojs('player_417629_3654687',{ techOrder: [ "html5" , "flash"],poster:'/files/fa/news/1403/8/28/3659344_761.jpg',width:400,height:300}); videojs.addLanguage('en', {"No compatible source was found for this media.": "مشاهده ی ویدیو نیاز به پشتیبانی مرورگر از codec h264 یا نصب فلش پلیر دارد."}); player.one('play', (function(){ $.post('/fa/ajax/news/video/3654687',{},function (data) {}); })); کد ویدیو دانلود فیلم اصلی

یکی از ضعف های جدی در حوزه آثار ناموفق رسانه ‎ای فاصله داشتن از پشتوانه پژوهشی و نیازسنجی است، بدون شک اگر رسانه براساس نیازسنجی، نظرسنجی و پژوهش کند، می تواند ذائقه سازی کرده و ذائقه مخاطب را تغییر بدهد و در ذهن مخاطب تأثیرگذار باشد. بنابراین، نقش کتاب و خواندن و پژوهش قابل انکار نیست.

ایکنا – توسعه هوش مصنوعی در صنعت رسانه و پیشرفت تکنولوژی سبب تنوع در فرم مطالعه و کتابخوانی شده و در حال حاضر دسترسی به کتاب راحت شده و افراد به شکل تعاملی در فضای مجازی همراه هم کتاب می خوانند و در مورد آن صحبت می کنند، درواقع فرم فیزیکال کتابخوانی دستخوش تغییراتی شده است؛ این تغییرات را چگونه ارزیابی می کنید؟

زارعی: گمان می شد با پیشرفت تکنولوژی، آمار مطالعه و کتابخوانی افزایش پیدا می کند، اما آمارها نشان می دهد، مطالعه افزایش پیدا نکرده است و تیراژ کتب نیز دستخوش تغییرات مثبت نشده و در سه سال اخیر، تیراژ کتاب ها کاهش پیدا کرده است که البته یکی از عوامل آن می تواند فضای مجازی باشد و بالارفتن 36 درصدی قیمت کتاب هم شامل آن می شود. البته نمی توان کمک های هوش مصنوعی و فضای مجازی مانند سهولت دسترسی و خوانش آسان را نادیده گرفت، اما در فرهنگ کتابخوانی به جریان اثرگذار تبدیل نشده است.

با پیشرفت تکنولوژی، نوعی از شتاب زدگی در تولید و خوانش متن برای مخاطب به وجود آمده است یعنی به خاطر انبوهی اطلاعات منتشر شده، مخاطب گمان می کند اگر روزانه شبکه های اجتماعی خود را رصد نکند، از اخبار و اطلاعات جا می ماند. بنابراین، خود به خود شتاب زدگی در خواندن ایجاد شده است، از سویی دیگر تولیدکنندگان محتوا برای حفظ مخاطب، باید تعداد پیام های روزانه خود را بالا نگه دارد که شتاب زدگی در تولید و مصرف محتوا به فرهنگ کتابخوانی آسیب می زند.

علت این امر آن است که بیشتر محتوای تولید شده در فضای مجازی داده های خبری هستند نه داده های اطلاعاتی؛ رویدادهای پشت سرهم که در جهان رقم می خورد را مرور می کنیم و سبب شده تا به اخبار اکتفا کنیم نه به دانش و آگاهی، بنابراین این امر درک معرفت اصیل را در انسان کاهش می دهد، به همین خاطر در سال های اخیر شاهد پدید آمدن نهضت آهستگی هستیم که توصیه به توقف و تأمل در موضوعات می کند.

نکته دیگر تفاوت بین خواندن نسخه فیزیکی کتاب و گوش کردن به پادکست کتاب است، آنچه که در کیفیت مطالعه نسخه فیزیکی کتاب اثرگذار است، کیفیت کاغذ و انتشارات آن است، اما عوامل مختلفی نیز کیفیت گوش کردن به کتاب الکترونیکی را تحت تأثیر قرار می دهد، عواملی از سرعت اینترنت و دسترسی به آن، صدای گوینده، مهارت فن بیان، صدابرداری و تناسب موسیقی با ژانر کتاب مؤثر است. بنابراین، یک کتاب درجه یک و باکیفیت ممکن است با خوانش ناصحیح گوینده، زایل شود.

توکلیان: در دهه اخیر به ویژه دو سال اخیر، به اذعان کارشناسان و دیتاژورنالیست ها، در یک دقیقه، یک میلیون ساعت محتوا در رسانه های مختلف توزیع می شود که خود مخاطب تولیدکننده آن هاست، در چنین روزگاری، تولید محتوا در رسانه ها چندان عقلانیت محور پیش نمی رود.

var player = videojs('player_690856_3654683',{ techOrder: [ "html5" , "flash"],poster:'/files/fa/news/1403/8/28/3659353_715.jpg',width:400,height:300}); videojs.addLanguage('en', {"No compatible source was found for this media.": "مشاهده ی ویدیو نیاز به پشتیبانی مرورگر از codec h264 یا نصب فلش پلیر دارد."}); player.one('play', (function(){ $.post('/fa/ajax/news/video/3654683',{},function (data) {}); })); کد ویدیو دانلود فیلم اصلی

استفاده از تکنولوژی و کاربردهای هوش مصنوعی در جهان امروز به امری ضروری تبدیل شده است و پای خود را به عرصه کتابخوانی نیز گشوده است و امروزه یکی از روش های خواندن برای کتابخوانان، پادکست ها و کتابخانه های صوتی هستند.

ایکنا – با تغییر فرم فیزیکال کتابخوانی و گسترش فضای مجازی شاهد بروز یک آسیب جدی هستیم آن هم تنزل پیدا کردن مطالعه و تورق یک کتاب 400 صفحه ای به خوانش 40 کلمه ای و دوسطری، آیا می توان بین دو سبک خواندن در فضای مجازی و مطالعه و تورق چند کلمه ای از یک کتاب تفاوت قائل شد؟

زارعی: در ابتدا باید بگوییم چه نوع مطالعه ای را تحسین می کنیم و کدام را آسیب می پنداریم؟ ممکن است بگوییم افراد در شبکه های اجتماعی هم پیام ها را می خوانند، اما آیا این خوانش صحیح است؟ خوانش فضای مجازی آسیب زاست زیرا گذراست و دانشی به مخاطب اضافه نمی کند.

در خوانش عمیق ممکن است در یک سطر کتاب روزها تأمل کنید، اما در خوانش فضای مجازی این گونه نیست، چون شما با سرعت عجیبی پست ها، استوری ها و پیام های شبکه های اجتماعی را پشت سر می گذارید و تنها سطحی آن را نگاه می کنید، انبوه اطلاعات، فرصت تأمل کردن را از شما می گیرد. از سویی دیگر سطحی نگری و کم مایه گی در مخاطب ایجاد شده که قدرت تحلیل و استدلال را تقلیل داده است. رجوع به دانش عمیق کتاب ها می تواند این آسیب ها را کاهش بدهد.

آقای مختارپور، دبیرکل پیشین نهاد کتابخانه های عمومی کشور از شیخ محمد اشراقی کاشمری نقل می کردند که «مطالعه، طلوع آدمی در کتاب و طلوع کتاب در جان آدمی است» همچنین مولوی درباره خواندن می گوید: «چیست آدمی جز خبر در اندرون/ هرکه را افزون خبر جانش فزون» منظور از خبر در شعر مولوی قطعاً با آنچه که روزانه در شبکه های اجتماهی می خوانیم متفاوت است.

var player = videojs('player_850417_3654690',{ techOrder: [ "html5" , "flash"],poster:'/files/fa/news/1403/8/28/3659372_113.jpg',width:400,height:300}); videojs.addLanguage('en', {"No compatible source was found for this media.": "مشاهده ی ویدیو نیاز به پشتیبانی مرورگر از codec h264 یا نصب فلش پلیر دارد."}); player.one('play', (function(){ $.post('/fa/ajax/news/video/3654690',{},function (data) {}); })); کد ویدیو دانلود فیلم اصلی

بنابراین، هر نوع اطلاعات و داده ای که به دانش و اطلاعات انسان اضافه کند، مطالعه است که ممکن است در قالب یک پادکست، نسخه فیزیکی کتاب و کتاب غیرچاپی باشد، بنابراین سایر فرمت های رسانه ای کتاب می تواند به مطالعه عمیق و کتابخوانی کمک کند اگر استانداردهای لازم را رعایت کرده باشند.

توکلیان: پیمایش های جدید، بین مطالعه و خواندن تفاوت جدی قائل شدند. سند ملی «خواندن و ترویج مطالعه مفید» در اواخر اسفندماه سال گذشته و در زمان حیات آیت الله رئیسی ابلاغ شد و براساس آن، ریاست کارگروه نظارت و ارزیابی با وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و دبیرکل نهاد کتابخانه های عمومی کشور جانشین اوست و دبیرخانه دائمی کارگروه هم در همین نهاد مستقر خواهد بود. دبیر کارگروه نیز که توسط جانشین رئیس کارگروه تعیین می شود، مسئولیت پیگیری و اجرای مصوبات کارگروه را برعهده دارد.

باتوجه به گسترش شبکه ها و پلتفرم های اجتماعی و فضای رسانه ای نوپدید، امروزه اکثر مخاطبان، اطلاعات و اخبار به روز را از طریق این رسانه ها دریافت می کنند و موضوع نسخه غیرفیزیکی کتاب مطرح شده است. درواقع برخی تعبیر می کنند اگر به نسخه فیزیکی کتاب دسترسی نداشته باشیم، آیا معنای خواندن می شود یا خیر؟ برای پاسخ به این پرسش باید به سند ملی خواندن و مطالعه مفید مراجعه کنیم که بر این باور است، خواندن تنها متن فیزیکی کتاب نیست و تصویر و تابلوها هم به معنای خواندن است، بنابراین فضای کتب الکترونیکی هم امکان خواندن را فراهم می کند.

قطعاً بین خواندن و مطالعه تفاوت وجود دارد و می توان گفت اگر فضای جدید به وجود آمده توسط هوش مصنوعی مانند کتابخانه صوتی، بتواند در کتابخوانان برانگیختگی ایجاد بکند و آن ها را به سمت منبع قرائت پیام و مطالعه عمیق تر برساند، خواندن به وسیله شنیدن به مطالعه عمیق تبدیل می شود در غیر این صورت تأثیرگذار نیست.

ایکنا – در پایان اگر پیشنهادی در حوزه ترویج فرهنگ مطالعه در رسانه دارید، بفرمایید.

زارعی: حرکت رسانه ای خبرگزاری ایکنا در راستای برگزاری این نشست قابل تحسین است و می تواند از ظرفیت های شهر قم مانند نهاد کتابخانه های عمومی استان، انجمن کتابداری قم، اساتید رشته کتابداری در دانشگاه پیام نور، علمی و کاربردی و دانشگاه قم برای برگزاری نشست های مشترک و تخصصی بهره مند شوند.

توکلیان: درباره اهمیت کتابخوانی می توان گفت که مقام معظم رهبری کتابخوانی را نه یک وظیفه ملی بلکه واجب دینی می دانند، بنابراین رسانه ها به عنوان همیاران کتاب و دغدغه مندان این حوه نباید سخن گفتن از این موضوع را تنها به یک روز و هفته کتاب خلاصه کنند بلکه در طول سال و ماه با کارشناسان و متخصصان این حوزه به گفت وگو بنشیند و تولیدمحتوای ارزشمند در این حوزه داشته باشند.

var player = videojs('player_944061_3654689',{ techOrder: [ "html5" , "flash"],poster:'/files/fa/news/1403/8/28/3659353_715.jpg',width:400,height:300}); videojs.addLanguage('en', {"No compatible source was found for this media.": "مشاهده ی ویدیو نیاز به پشتیبانی مرورگر از codec h264 یا نصب فلش پلیر دارد."}); player.one('play', (function(){ $.post('/fa/ajax/news/video/3654689',{},function (data) {}); })); کد ویدیو دانلود فیلم اصلی

در نهاد کتابخانه های عمومی در راستای ترویج فرهنگ کتابخوانی، کتابخانه های مرکزی راه اندازی شده اند که 60 نوع خدمت برای پیونددن علاقه مندان با کتاب ارائه می دهند و میزان ساعات مطالعه افراد در کتابخانه ها را افزایش می دهند.

خبرگزاری ایکنا می تواند با برگزاری نشست های تخصصی در حوزه کتابخوانی آغازگر پویش های پژوهشی و علمی در این عرصه باشد.

تهیه و تنظیم از محدثه نعیمی فرد

ویدئو از حانیه سادات حسینی کیا

انتهای پیام