فلسفه اسلامی و تربیت دانش آموز فکور

تفکر وجه تمایز انسان از سایر موجودات و یکی از موضوعات اصلی قرآن کریم به وفور مردمان را به اندیشیدن دعوت کرده است. مولوی نیز بر مبنای همین توصیه های فراوان کتاب الهی چنین سروده: «ای برادر تو همه اندیشه ای/ مابقی خود استخوان و ریشه ای/ گر بود اندیشه ات گل، گلشنی/گر بود خواری، تو هیمه گلخنی.»

یکی از اهداف اصلی تعلیم و تربیت، پرورش انسان هایی فکور و پژوهنده است. انسان ها موجوداتی ذاتاً کنجکاو هستند؛ اما ذاتاً متفکران خوبی نیستند. از این رو، باید شرایط مناسب برای پرورش انسان فکور فراهم شود. استاد شهید، مرتضی مطهری خصوصیات افراد فکوری را که قدرت تعقل و خردورزی دارند، چنین می داند: «توانمندی در غربال اطلاعات و برخورداری از قوه تشخیص، توانمندی در ارزیابی و نقد موضوعات، آینده نگری، رهابودن از جمود و قید سنت ها، استقلال داشتن در قضاوت و داشتن روحیه علمی جست وجوی حقیقت، به دور از تعصب، جمود، غرور و غرض ورزی.»

بر این اساس، ایجاد روحیه خردورزی و مهارت های پژوهشی در دانش آموزان از اهمیت ویژه ای برخوردار است. دانش آموزان فکور در سند تحول بنیادین چنین توصیف شده اند: «انسان هایی موحد، مؤمن، حقیقت جو و عاقل، عدالت خواه و صلح جو، ظلم ستیز، جهادگر، شجاع و ایثارگر، وطن دوست و مهرورز، جمع گرا، جهان اندیش، ولایت مدار و منتظر، با اراده و امیدوار، خودباور و دارای عزت نفس، دانا و توانا، انتخابگر، متخلق به اخلاق اسلامی، خلاق، کارآفرین، معتقد و ماهر، سالم و بانشاط، قانون مدار، نظم پذیر و آماده ورود به زندگی شایسته فردی، خانوادگی و اجتماعی براساس نظم اسلامی.»

مبانی فلسفی اسلام برای تربیت دانش آموز فکور

فلسفه اسلامی مبتنی بر نوعی جهان بینی خدامحور است که هم اصل استقلال جهان و پدیده های آن را باور دارد و هم آنها را مخلوق خداوند می داند. در این نوع نگرش، تمامی شئون متربی (دانش آموز) حول محور خالق و در راستای حصول رضایت این غایت متعالی سامان می یابد. البته دستیابی به توحید، متناسب با درک و تلاش افراد، ترتبی است.

علاوه بر این، فلسفه اسلامی، واقعیت محور است؛ از این رو وجود حقایق عالم را پذیرفته و آنها را شایسته شناسایی می داند. این فلسفه، خداوند را بالاترین حقیقتی می داند که سایر حقایق از آن متجلی می شوند. به عبارتی دیگر، اصل حقیقت در نظر اسلام، مطلق گرایی و واقع گرایی است، منتهی انسان ها به تناسب ظرفیت فکری خود، بخشی از این حقیقت را دریافت می کنند.

از منظر فلسفه اسلامی، به کارگیری توأمان تجربه و استدلال در یادگیری ضروری است. امر تعلیم و تربیت در این سامانه فکری، بر اندیشه، رفتار، روح و جسم انسان متمرکز می شود و پرورش متعادل و متوازن او و تحقق بخشیدن به استعداد های بالقوه را مدنظر قرار می دهد. به طور خلاصه می توان گفت که تعلیم و تربیت در فلسفه اسلامی بر مطلق گرایی، حقیقت گرایی، عقل گرایی، پذیرش اصل علیت و پذیرش فراروایت استوار است. دو ویژگی اساسی انسان در این دیدگاه، عقل (علم) و ایمان است که رشد قدرت عقلانی و تفکر انسان و نیز صدور آموزه های بسیار معنوی و اخلاقی را به دنبال دارد. مطابق این ویژگی، ایمان مبتنی بر بینش مطلوب و مقبول است و هرگونه تقلید به خصوص تقلید کورکورانه مردود شمرده می شود.

فیلسوفانی همچون علامه طباطبایی(ره) و شهید مطهری نیز انسانیت انسان و فصل ممیز او از سایر حیوانات را همین قوه تفکر دانسته و هدف از آفرینش انسان را رسیدن به کمال در سایه تفکر تلقی کرده اند.

ویژگی دانش آموز فکور از منظر دین

در فلسفه اسلامی، مؤلفه های تربیت دانش آموز فکور، تدبر، تفکر، تعقل و رسیدن به مقصد است. این مؤلفه ها مبین آن است که ارزش عمل، علاوه بر حسن فعلی و فاعلی آن، منبعث از اختیار و چهار مبدأ آن، علم، شوق، اراده و نیروی محرکه است.

دانش آموز فکور عقلانیت خویش را در نیل به سعادت به کار می گیرد. این دانش آموز فردی است که پیش فرض های باورهای خویش را مورد واکاوی قرار می دهد و از تعصب، جمود و خودمحوری به دور است. او در چالش های زندگی و تغییرات آن، با نگاهی علمی به حل مسائل اقدام می کند و باورهای علمی را به طور مطلق نمی پذیرد، بلکه به این باورها متناسب با نقشی که در حل مسئله ایفا می کنند، بها می دهد.

دانش آموز فکور دارای روحیه نقادی است و در این راستا از سنت ها و آداب غلط مرسوم پیروی نمی کند. دانش آموز تربیت یافته مکتب رئالیسم اسلامی، درصدد ارزیابی و سنجش موقعیت های کنونی خویش برمی آید و سعی می کند تا بهترین و عقلانی ترین مسیر موفقیت را برگزیند.

علامه طباطبایی(ره) نیز معتقد است تفکر و تعقل وقتی سلیم خواهد بود که متربی به شروطی مانند رعایت اصول منطقی، التزام به تقوا و ورود به ولایت الهی پایبند باشد تا آن دسته از آگاهی هایی که با استفاده از تفکر و تعقل معمولی به دست نمی آید، برای او حاصل شود. این شروط دری به سوی متربی می گشاید تا آن حقایقی را که دیگران از دیدن آن ناتوانند، با تمام وجود درک کند.

الهه سادات بدیع زادگان

انتهای پیام