شیخ محمد خال؛ اولین مفسر قرآن به زبان کردی

به گزارش ایکنا، شیخ محمد خال (1904 – 1989م) مفسر قرآن کریم، قاضی کُرد و زبان شناس در زمینه زبان و ادبیات کردی و از علمای سرشناس سلیمانیه، در شرق اقلیم کردستان عراق است. او در منطقه کردستان و سلیمانیه فعالیت های اجتماعی زیادی داشت و برخی او را از مشهورترین علمای کُرد در تاریخ معاصر می دانند. زیرا کتاب های بسیاری تألیف کرده و در چندین منصب دولتی مشغول بوده است. این عالم برجسته جهان اسلام در زمینه زبان شناسی، فقه و تفسیر قرآن از افراد خبره و برجسته زمان خود بود و نخستین کسی بود که به نسخه های خطی اهتمام ویژه ای می ورزید. او اولین کسی بود که تفسیر قرآن را به زبان کردی تألیف کرد و اولین کسی بود که یک لغتنامه زبان کردی ویژه کرد زبانان نوشت. این کتاب منبع اصلی برای محققان زبان کردی محسوب می شود.

زندگینامه و فعالیت های شیخ محمد خال

شیخ محمد بن علی بن امین الخال در سال 1322 هجری قمری(1904 میلادی) در استان سلیمانیه عراق و در یک خانواده کُرد مشهور به علم و ادب متولد شد. افراد خانواده او به عشق به علوم دینی و ادبیات، مطالعه و تدریس و تألیف شناخته می شدند. خانواده او همچنین به تشویق برای تألیف کتب به زبان کردی و حفظ آداب و رسوم و میراث کردی مشهور بودند. محمد الخال تا سن 9 سالگی نزد پدربزرگ خود شیخ امین الخال که از شخصیت های برجسته در میان خانواده های کُرد آن زمان بود آموزش دید و کل قرآن کریم را حفظ کرد. وی سپس تحصیلات خود را در زمینه کتب دینی، نحو و ادبیات عربی ادامه داد. یکی از اساتید او شیخ عمر امین قره داغی بود. علامه خال پس از دریافت مدرک بین المللی، به تحصیلات و مطالعات خود ادامه داد و به شکل خاص نسبت به مطالعه درباره تفسیر المنار شیخ محمد رشید رضا و تألیفات شیخ محمد عبده علاقه نشان می داد. این عالم برجسته کُرد در اواخر سال 1939 میلادی وارد قوه قضائیه شد و در استان های سلیمانیه، کرکوک و موصل به عنوان قاضی منصوب شد. وی سپس عضو شورای احکام شرعی شد و تا سال 1967 میلادی و زمان بازنشستگی در آنجا مشغول کار بود. شیخ محمد خال در سال 1954 میلادی به عنوان عضو برجسته مجمع علمی دمشق انتخاب شد و زمانی که مجمع علمی عراق در سال 1978 میلادی تشکیل شد، وی یکی از اعضای برجسته این مجمع بود. او همچنین عضو مجمع علمی کردی بود و در منصب نایب رئیس این مجمع فعالیت می کرد. این عالم و مفسر بزرگ قرآن تأثیر بسزایی در تشویق دیگران به تألیف کتب به زبان کردی و مطالعه تاریخ قدیم و جدید کرد داشت.

تألیفات علامه خال

علامه خال توجه ویژه ای به نشر معارف داشت و در مجله مجمع علمی و تعدادی از مجلات که در عراق منتشر می شود چندین مقاله ادبی به چاپ رساند. وی همچنین به مسائل اجتماعی و مذهبی بسیاری می پرداخت و سهم بزرگی در تدوین اصطلاحات در قالب زبان شناسی و علمی داشت. این دانشمند کُرد در زمینه تفسیر قرآن کریم به زبان کردی نیز فعالیت می کرد و تفسیر جزء سی ام قرآن کریم به زبان کردی را در سال 1935 میلادی منتشر کرد. سپس به دنبال آن تفسیر 9 جزء دیگر قرآن را نیز به چاپ رساند. علامه خال رساله ای نیز در تفسیر سوره مبارکه فاتحه تألیف کرد و از این تفسیر، 6 جزء قرآن شامل سوره های بقره، آل عمران و سوره های جزء آخر قرآن کریم را منتشر کرد. رساله ای در فلسفه دین اسلام، رساله ای در سیره رسول اکرم(ص)، زندگینامه «ملا محمد خاکی» شاعر، زندگینامه سید جمال الدین اسدآبادی و زندگینامه محمد فیضی الزهاوی در بغداد از جمله تألیفات اوست. وی همچنین کتاب «انین الفؤاد» در 4 جلد شامل مقالات علمی، دینی و اجتماعی و نیز تاریخ کُرد را تألیف کرده است. شیخ محمد خال توجه ویژه ای به زبان و ادبیات کردی داشت و «قاموس الخال» که لغتنامه ای بزرگ شامل نزدیک به 40 هزار واژه کردی با تمام لهجه های این زبان است را نگاشت. وی کتابی نیز درباره ضرب المثل های کردی نوشته و آن را بر اساس حروف الفبا مرتب کرده است. او تحقیقی نیز درباره کلمات مؤنث سماعی در زبان کردی داشته است. این عالم کرد پژوهش هایی نیز با عنوان حلقه مفقوده تاریخ بصره و تاریخ حکومت افراسیابیان در بصره انجام داده است.

وفات علامه خال

علامه شیخ محمد خال پس از یک زندگی علمی سرشار از حوادث مختلف در روز جمعه 13 ذیحجه 1409 هجری قمری مصادف با 15 ژوئیه 1989 میلادی پس از یک دوره دو ساله بیماری به دیدار حق شتافت. خانواده علامه خال کتابخانه خصوصی او را به مؤسسه احیای میراث مستند کردی در سلیمانیه اهدا کردند. این کتابخانه شامل بیش از 1750 عنوان کتاب کردی، غربی و نسخه های خطی قدیمی است که تعداد 1298 جلد کتاب عربی و 375 جلد کتاب کردی در این کتابخانه موجود است. علاوه بر آن در این کتابخانه کتاب های فارسی، ترکی، عثمانی، روسی و انگلیسی نیز موجود است. گزارش از فرشته صدیقی انتهای پیام