تاریخ تألیف «الفهرست» شیخ طوسی

به گزارش ایکنا از اصفهان، وبینار تخصصی «شیخ طوسی و کتاب الفهرست» روز گذشته، 24 مهرماه به همت هسته پژوهشی تاریخ گذاری قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان برگزار شد.

در این نشست، ابتدا امیر احمدنژاد، عضو هیئت علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان به معرفی و شرح فعالیت های گروه علمی هسته تاریخ گذاری قرآن و حدیث پرداخت و اظهار کرد: هسته پژوهشی تاریخ گذاری متشکل از دانشجویان و دانش آموختگان تحصیلات تکمیلی رشته علوم قرآن و حدیث بوده که کار خود را از سال 1398 آغاز کرده است. این هسته با تشکیل جلسات مستمر هفتگی که اکنون تعداد آن به بیش از 200 نشست رسیده، به تعیین تاریخ نسبتاً دقیق نزول سوره های قرآن و صدور بعضی از احادیث می پردازد.

در ادامه محمدکاظم رحمتی، عضو هیئت علمی بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی که میهمان این وبینار بود، به بررسی و واکاوی کتاب الفهرست از منظر تاریخ گذاری پرداخت. این اثر، یکی از مهم ترین کتب رجالی شیعه به شمار می رود که شیخ طوسی در آن نام اندیشمندان شیعی و آثار علمی آنان را گردآوری کرده است.

رحمتی با مقایسه الفهرست شیخ طوسی با کتاب فهرست نجاشی گفت: با مقایسه این دو، این نتیجه حاصل می شود که بخش اول کتاب الفهرست، یعنی مطالب طبقه بندی شده از حرف «الف» تا پایان حرف «ب»، بسیار شبیه به فهرست نجاشی است. با توجه به اینکه الفهرست شیخ طوسی در زمانی تألیف شد که نجاشی هنوز فهرست خود را تألیف نکرده بود، می توان چنین نتیجه گرفت که نجاشی در تنظیم فهرست خود از این کتاب بهره برده است.

وی به تشریح مقاطع گوناگون زندگی شیخ طوسی و تأثیر آن بر شرایط حاکم بر فعالیت ها و رویکردهای علمی او پرداخت و افزود: زندگی شیخ طوسی به سه دوره قابل تقسیم است؛ دوره اول از تولد تا سال 408 هجری که شیخ در نیشابور بود. در این مدت فقه شافعی را نزد عالمان نیشابور فراگرفت و در علم کلام سنی و شیعه مهارت یافت. دوره دوم زندگی او، مصادف با زمانی بود که تصمیم به مهاجرت به بغداد گرفت. شیخ طوسی تا سال 413 در بغداد اقامت گزید و از شاگردان ممتاز شیخ مفید شد. او در این ایام، تألیف کتاب «تهذیب الاحکام» را آغاز کرده بود. درواقع این کتاب، شرحی بر کتاب «المقنعه» استادش، شیخ مفید بود. پس از درگذشت شیخ مفید، شیخ طوسی به جمع شاگردان سید مرتضی پیوست و کتاب «الشافی» ایشان را تلخیص کرد. البته این کتاب فقط تلخیص نیست، بلکه شیخ طوسی هم در چینش مطالب، طبقه بندی متفاوتی ارائه داد و هم اضافاتی بر آن نوشت.

عضو هیئت علمی بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی ادامه داد: دوره سوم زندگی شیخ طوسی هنگامی است که او مجبور به ترک بغداد شد، نجف را برای ادامه تحصیل برگزید و تا سال 449 در این شهر ماند؛ اما شرایط حضور شیخ طوسی در نجف با شرایط اقامتش در بغداد بسیار متفاوت بود؛ چراکه در بغداد عالمی مبرز شناخته شده بود و تا سال 436 جزو شاگردان ممتاز سید مرتضی محسوب می شد. در آنجا توانسته بود جایگاه و موقعیت مطلوبی پیدا کند و به مرور، به دوران زعامت خود نزدیک شود. علاوه بر این، در بغداد به منابع فراوانی دسترسی داشت، از تمول خوبی برخوردار بود و کتابخانه شاپور در اختیارش قرار داشت؛ اما پس از مهاجرت به نجف، بسیاری از امکاناتش را از دست داد، زیرا نجف شهری محدود در حد یک قلعه بود و از این رو، شیخ طوسی در آنجا شرایط تحدیدشده ای تجربه می کرد. بررسی شرایط شیخ طوسی در نجف، ما را به این نتیجه می رساند که کتاب الفهرست در این دوره زندگی شیخ تألیف شده است.

وی سپس به واکاوی محتوای کتاب الفهرست پرداخت و بیان کرد: در این کتاب، شاهد کاهش تعداد اجازات شیخ در نقل احادیث هستیم و مشخص می شود که او با سفر به نجف، بسیاری از اجازات خود را از دست داده است؛ اما اجازاتی از ابن صلت اهوازی در این کتاب به چشم می خورد که به مدت کوتاهی مربوط می شود که شیخ در بغداد محضر او را درک کرده است.

رحمتی درباره منابع مورد استفاده شیخ طوسی در تألیف الفهرست گفت: مدرسی طباطبایی در مقدمه کتاب «میراث مکتوب شیعه» بیان کرده که شیخ طوسی از فهرست کهن تری برای تنظیم کتاب الفهرست استفاده و به نوعی آن فهرست کهن را روزآمد کرده است. البته در پژوهش هایی که صورت گرفت، قرائن بسیاری مشاهده و استقصا شد که صحت این موضوع را تأیید کند.

وی اضافه کرد: شیخ طوسی در این کتاب از الفهرست ابن ندیم نیز استفاده کرده است و از مقایسه این دو کتاب چنین حاصل می شود که نقل قول های مندرج از الفهرست ابن ندیم، حجم قابل توجهی به خود اختصاص داده است؛ همچنین شیخ طوسی گاهی مطالب مندرج در کتاب خود را بدون تصریح بر نقل قول آن از فهرست ابن ندیم نگاشته و گاه در مواردی از آن به مثابه منبع یاد کرده است.

این پژوهشگر قرآن و حدیث در خصوص تعیین تاریخ تألیف الفهرست و تاریخ گذاری این کتاب تصریح کرد: مهم ترین قسمت الفهرست که به تاریخ گذاری آن کمک شایانی می کند، بخشی است که به زندگی و آثار سید مرتضی می پردازد. علاوه بر این، از بررسی متن این کتاب چنین برمی آید که تألیف آن بعد از سال 460 هجری و در دوره سوم زندگی شیخ طوسی بوده و او آن را بعد از اختیار معرفة الرجال و در دوره کهن سالی تألیف کرده است.

وی در خصوص روش تاریخ گذاری ای که در تعیین تاریخ تألیف الفهرست از آن بهره برده است، گفت: روش من در تاریخ گذاری این کتاب، مقایسه دقیق دو متن است که منتقدان متن آلمانی همچون شیلر از آن بهره می بردند. در مقایسه بین دو متن، کوچک ترین تفاوت ها معنادار و نشان دهنده نکته ای است؛ بنابراین در مقایسه الفهرست طوسی و فهرست نجاشی، دلالت های متنی مهمی به چشم می آید؛ برای نمونه حتی عبارت های ترضیه که مورد دخل و تصرف کاتبان قرار گرفته است، می تواند حائز اهمیت باشد.

الهه سادات بدیع زادگان

انتهای پیام