شاهکاری که گردشگران دنیا هنوز از دیدنش حیرت زده می شوند

حفر کانالی بدین عظمت با ژرفنای بیش از 300 متر و افزون بر 73 میلیون مترمکعب خاک برداری، آن هم بدون کمترین خطا در مسیر یا شیب بندی از زمان هخامنشیان یک شاهکار بی نظیر در سراسر جهان است.

این قنات شگفت انگیز که تاریخ آن حداقل به 2250 سال پیش باز می گردد یکی از پرآب ترین قنات های ایران بوده و دبی آب آن تقریباً در تمامی طول سال ثابت است. آب این قنات در گذشته تا 34 کیلومتری مظهر آن منتقل می شده و سطح وسیعی از اراضی کشاورزی را سیراب می کرده است.

این شاهکار تمدن ایران زمین که قدیمی ها همچنان معتقدند ایجاد چنین قناتی از دست انسان ها بر نمی آمده و آن را دیوها و اجنه در این شهر که نام قدیمش جن آباد بوده ساخته اند سرانجام در سال 1379 توسط اداره کل میراث فرهنگی خراسان رضوی ثبت ملی شده و در سال 1395 در فهرست آثار جهانی یونسکو به عنوان کهن ترین و عمیق ترین قنات ایران ثبت ملی و جهانی شده است.

اگر بخواهیم به گذشته برگردیم سال های قبل از دین اسلام، زرتشت پیامبر الهی می فرماید آب جاری کنید و سبزی بکارید تا به بهشت بروید و در دین اسلام هم به همین موضوع توصیه شده است. به همین واسطه مذهبی که ایرانیان داشته اند در این کشور 50 هزار قنات حفر شده، قنات قصبه که قبل از دین اسلام حفر شده پیوست آن در گناباد 719 قنات دیگر هم حفر شده است.

این تفکر موجب شده که خراسان رضوی بیشترین قنات را در ایران و گناباد بیشترین قنات را در این استان داشته باشد، قناتی که هنوز هم بسیاری از آنها از جمله قصبه آب دهی بسیار زیادی دارند.

مهران بنی اسدی به عنوان مسئول قنات قصبه در همین خصوص به ایسنا گفت: بر اساس پژوهش های انجام شده قدمت قنات قصبه به 2500 سال قبل بر می گردد. از مظهر قنات جایی که آب بر روی زمین می آید تا آخرین چاه که به آن مادر چاه می گویند 33 کیلومتر است.

وی با بیان اینکه در این 33 کیلومتر 472 میله چاه قرار دارد، اظهار کرد: اصل قنات گالری یا طول قنات است که آب را از بالادست با استفاده از شیب زمین بدون هیچ انرژی به دست انسان می رساند.

بنی اسدی با اشاره به اینکه برای آوردن خاک ها به سطح زمین و رساندن هوا و اکسیژن به مقنی و کارگرانی که در پائین بودند میله چاه ها را می زدند، اظهار کرد: برای اینکه چاه های عمیق قنات قصبه آب های سطحی را رد کرده و به آب های عمیق برسد از یک روش بسیار سخت به نام روش سرکولی برای کندن چاه استفاده می کردند به این صورت که از سمت پایین به بالا چاه را می کندند.

وی افزود: مقنی پس از اینکه چاه را از بالا حفر می کرده و به آب های سطحی می رسیده و نمی توانسته ادامه دهد، از چاه قبلی داخل تونل شده و از زیر مجدد کنده کاری را شروع می کرده و بعد آنها به هم متصل می شدند.

مسئول قنات قصبه بیان کرد: گرچه هیچ گونه تجهیزات خاصی مقنی ها نداشتند اما آن قدر محاسباتشان دقیق بوده که می دانستند از چه نقطه ای شروع به کندن کنند که به هم برسند. ضمن اینکه وقتی از پائین می کندند بر روی تخته قرار می گرفتند و مدام بر روی سرشان گل و آب می ریخت.

وی با اشاره به اینکه عمق چاه ها از مظهر قنات از یک تا دو متر شروع می شود و آخرین چاه که تا 340 متر نیز گزارش شده است، اظهار کرد: گرچه آن زمان طناب 340 متری نبوده و اگر هم بوده با خاک و سطلی که می خواهد بالا پائین برود 700 تا 800 کیلوگرم وزن داشته، برای همین عملاً بالا کشیدن آن امکان پذیر نبوده است.

بنی اسدی افزود: برای همین مقنی 100 متر که می کنده اتاقکی برای استراحت و خالی کردن خاک ها در آنجا ایجاد می کرده و مجدد پس از 100 متر اتاقک دیگری را کنده کاری می کرده است.

وی با بیان اینکه در مجموع 73 میلیون متر مکعب خاک از داخل چاه ها و تونل قنات قصبه به سطح زمین آورده اند، تصریح کرد: یکی از مهم ترین کارهایی که در 2500 سال قبل انجام داده اند هوادهی یا اکسیژن رسانی مقنی به کارگر بوده است.

چاه های اولیه که عمق آن کم بوده پوست حیوانات را سرهم کرده و با درست کردن دمنده، هوای فشرده را به پائین هدایت می کردند اما وقتی عمق چاه زیاد می شد و لوله های چرمی دیگر کاربردی نداشت، همرفت یا جابجایی هوا را کشف کردند.

مسئول قنات قصبه با اشاره به اینکه با این روش هوای گرم را به بالا برده و هوای سرد را به پائین می فرستادند، تصریح کرد: همزمان که چاه را می کندند و به پائین می رفتند در دیواره چاه شیاری ایجاد کرده و روی آن را می پوشاندند.

وی با اعلام اینکه قبلاً قنات قصبه 600 لیتر بر ثانیه آب داشته است، گفت: بر اساس روایت های برجای مانده یکی از رشته های مهم به دلیل زمین لرزه و یا زمان حمله مغول ها مسدود شده است.

بنی اسدی با بیان اینکه قنات قصبه اکنون 167 لیتر بر ثانیه آب دارد که بخشی از آن برای کشاورزی و بخشی نیز وارد آب انبارها می شود، گفت: میزان این آب شاید افزایش یابد ولی کم نمی شود. وارد قنات که می شوی از دیوارها و سقف آن نیز ریشه گیاه خارشتر را می بینی که توانسته تا 20 متر برای رسیدن به آب پائین بیاید، بیراه نیست قدیمی ها می گفتند هرکجا گیاه خارشتر باشد یعنی آن منطقه آب دارد.

وی گفت: جایی که من ایستاده ام چاه بیستم از قنات قصبه است، یک کیلومتر آخر به مظهر رسیده جنس خاک چون سست بوده ریزش هایی را داشته برای همین جهاد کشاورزی سال 1374 با تغییر مسیر تونل سیمانی احداث کرده و آب را به داخل آن جاری می کند.

مسئول قنات قصبه ادامه داد: فقط تا قسمت خاصی گردشگران می توانند وارد قنات شوند و به آب برسند که حدود 20 متر زیرزمین است.

در اطراف قنات سوراخ هایی وجود دارد که به آنها بغل بُر می گویند، معمولاً چون هر چاه و جایی که تخریب می شده مدت زمان زیادی طول می کشیده تا خاک را به بیرون ببرند و از سویی چون جلوی آب بسته بوده امکان تخریب باقی قنات وجود داشته برای همین از دو طرف بغل بر ایجاد می کردند تا آب رد شود و در ادامه اقدام به بار برداری می کردند.

هر چه جلوتر می روی هوا بسیار خنک تر می شود، املاح آبی که به دیواره قنات چسبیده و به مرور خاک تبدیل به سنگ شده به چشم می خورد، بر اساس گفته مسئول قنات 1000سال زمان برده تا این وضعیت ایجاد شود.

بنی اسدی ادامه داد: سر دولاب، قنات به دو رشته تقسیم شده به طوری که یک رشته آب خیلی داغ و یک رشته خیلی سرد است، یک رشته آب که از سمت کاخک می آید خنک و رشته دیگری که از سمت کوه های فردوس می آید به دلیل وجود آبگرم، آب گرم تری دارد به طوری که وقتی با یکدیگر مخلوط می شود دمای آب به 30 درجه می رسد.

مسئول قنات قصبه در ادامه وضعیت بازدید از قنات را خوب ندانست و گفت: گرچه از تمام دنیا بازدیدکننده داریم اما برای این اثر که ثبت جهانی شده تعداد افرادی که برای بازدیدش می آیند رضایت بخش نیست، تابستان روزانه به طور متوسط 20 نفر و پنج شنبه و جمعه 50 تا 100 نفر بیشتر برای بازدید نمی آیند.

هر کجا که چاه حفر کرده ایم آب شور شده، ای سی آب بالا رفته، بیابان توسعه یافته و دشت نشست کرده است اما هرجایی قنات حفر شده به عنوان یک سازه پایدار به خصوص در اطراف قنات قصبه نه تنها هیچ نشستی مشاهده نشده بلکه آب و خاک شور نشده است.

میراثی جهانی اما ناشناخته حتی در سطح ملی

یک فعال حوزه گردشگری در گناباد با اشاره به اینکه قنات قصبه یک میراث جهانی است به ایسنا، گفت: قنات قصبه به عنوان قدیمی ترین و عمیق ترین کاریز جهان به شمار می رود که در منابع کهن و همچنین سفرنامه ناصرخسرو  به آن قنات کیخسرو می گفتند اما این اثر برجسته در سطح جهانی حتی در سطح ملی هم ناشناخته مانده است.

مجید یوسفی اظهار کرد: متأسفانه آن طور که باید و شاید نتوانسته ایم این میراث جهانی را معرفی کنیم و آن را بشناسانیم. چه بسا بسیاری از گردشگران خارجی و داخلی از وجود این میراث جهانی در این شهر بی خبرند.

وی با تأکید بر اینکه باید بیش از این ها نسبت به معرفی قنات قصبه که در زمره حیرت انگیز ترین پدیده های ساخته دست بشر و نمادی از هم نوایی بشر با طبیعت است اقدام کنیم و با تخصیص اعتبارات مورد نیاز نسبت به حفظ و نگهداری این اثر دقت نظر داشته باشند.

امید آنکه به کمک مسئولان شهرستان و با تخصیص اعتبارات مورد نیاز ضمن حفظ و لایروبی قنوات، از مقنی ها نیز حمایت بیشتری صورت گیرد و در راستای معرفی بهتر آن اقدامات بیشتری انجام شود.

انتهای پیام