اشتغال 14 درصدی زنان ایرانی؛ از منطقه جاماندیم

خودشکوفایی و رشد یکی از مهمترین نیازهای انسان است که «آبراهام مازلو» روانشناس آمریکایی آن را به عنوان آخرین مرحله از سلسله مراتب یا هرم نیازهای زندگی انسان می شناسد. در میان نیازهای مختلف انسان، اشتغال عرصه ای کلیدی برای بروز رشد و خودشکوفایی است و در نتیجه دستیابی به فرصت های شغلی مطلوب عموما دغدغه ای مشترک بین عاملان اجتماعی مختلف است.
در این میان زنان از گذشته تاکنون همواره برای تصاحب فرصت های شغلی و به اثبات رساندن خود در عرصه های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی با موانع و چالش های بسیاری رو به رو بوده اند و تلاش آن ها در ادوار مختلف برای این که موانع و چالش ها را از سر راه خود بردارند، در بسیاری موارد ناکام و در مواردی نیز موفقیت آمیز بوده است.
با این وجود پس از گذشت زمان، هنوز شاهد هستیم جمعیت زنان شاغل در ایران و برخی کشورها رشد زیادی نسبت به جمعیت آن ها نداشته است.
گزارش بانک جهانی در سال 2023 (1402) نشان می دهد وضعیت زنان کشور در این زمینه اشتغال با وضعیت سایر کشورها تفاوت معناداری دارد. در این سال تعداد شاغلان زن بالای 15 سال در ایران 14.4 درصد بوده؛ درحالی که این رقم در ترکیه 31 درصد، بحرین 42 درصد، ترکمنستان 48 درصد، مالزی 50 درصد، امارات و اندونزی 52 درصد و در قطر بیش از 64 درصد اعلام شده است.

علاوه براین طبق گزارش بانک جهانی در سال 2023 نرخ مشارکت نیروی کار برای زنان ایرانی 14.4 درصد و مردان 70.6 درصد بوده است.
طبق این گزارش نرخ اشتغال زنان در افغانستان 4.8 ، جمهوری آذربایجان 67.4، پاکستان 24.5، عراق 11.4، روسیه 54.5، قزاقستان 63.2، عربستان 34.5، کویت 47.6. عمان 32 درصد ، قطر 64.1 درصد بوده است. بنابراین نرخ اشتغال زنان فقط در دو کشور افغانستان و عراق کمتر از ایران بوده است.

طبق گزارش بانک جهانی در سال 2023 (1402) نسبت تعداد شاغلان زن بالای 15 سال در ایران 14.4 درصد بوده؛ این میزان در سال 2023 در ترکیه 31 درصد، بحرین 42 درصد، ترکمنستان 48 درصد، مالزی 50 درصد، امارات و اندونزی 52 درصد و در قطر 64 درصد اعلام شده است

این در حالی است که اشتغال برای زنان صرف نظر از استقلال مالی، دارای اهمیت اجتماعی و روانشناختی است و از طرفی دستیابی به توسعه پایدار مستلزم مشارکت همه آحاد مردم است. بنابراین لازم است این مهم مورد توجه قرار بگیرد و در این زمینه برنامه ها و راهبردهای اثربخش اتخاذ شود.

«مهدی کرمانی» و همکارانش نیز در پژوهشی تحت عنوان «بررسی کیفی راهبردهای زنان در دستیابی به فرصت های شغلی» سعی کرده اند ابعاد مختلف اشتغال زنان را بر اساس یک مطالعه کیفی مورد مطالعه قرار داده و در این زمینه راهبردهایی را پیشنهاد دهند که در ادامه به آنها اشاره می شود:

شرایط علی اشتغال یابی زنان

نیازهای اقتصادی مرتفع نشده: یکی از دلایلی که سبب می شود زنان به دنبال یافتن شغل باشند، نیازهای اقتصادی مرتفع نشده است. به عبارتی ارزیابی زنان از میزان توانایی سرپرستان خانوار برای تعیین مطلوبیت های مادی تک تک اعضا به عنوان یک محرک قوی برای ترغیب آنها به جستجوی فرصت های کاری عمل می کند. حتی گاهی سرپرستان خانوار عامدانه زنان را برای یافتن شغل و رفع نیازهایشان تشویق می کنند.

تراکم زنان شاغل در شبکه های اجتماعی پیرامونی: دریافت زنان از میزان امکانپذیری دستیابی به فرصت های شغلی و حتی در نظر گرفتن دستیابی به اشتغال به عنوان حقی اساسی برای خود تا حد زیادی وابسته به نسبت زنان شاغل به سایر زنان و یا کلیت افراد مرتبط در شبکه اجتماعی پیرامونی است. در مواردی درک زنان از تناسب موقعیت های شغلی مختلف با منزلت اجتماعی ایشان نیز برآمده از مشاهدات آنان از تجارب سایر زنان در محیط اجتماعی اطرافشان است.

چالش های نقشی-هویتی: یکی از دغدغه های زنان که به عنوان عاملی بازدارنده در دستیابی ایشان به مشاغلی با مزایای مطلوب، نمود پیدا می کند، تعارض بین نقش های متفاوتی است که در موقعیت های مختلف خانوادگی و اجتماعی بر عهده دارند. در خانواده های بیشتر پاسخگویان، حتی در مواردی که ظاهرا اعضای خانواده از تعلقات سنتی فاصله دارند، پیش فرض های پررنگی در ارتباط با اولویت ایفای نقش های خانوادگی زنان بر نقش آفرینی های اجتماعی به چشم می خورد.
در چنین وضعیتی زنان ناگزیر از پذیرش اولویت های تحمیل شده به خود هستند. این پذیرش در بسیاری از مواقع به دلیل رویه های درونی شده توسط زنان صورت می پذیرد. در عین حال، برخی از زنان همچنان در تلاش برای غلبه بر این چالش و یافتن راه هایی برای امکانپذیر ساختن تلفیق اشتغال با نقش های خانوادگی شان هستند.

گسترش روز افزون فرصت های شغلی ناپایدار در بازار کار: در دهه های متوالی از آغاز تلاش ها برای نوسازی جامعه ایرانی و اقتصاد آن، بنابر قواعد ریشه دار تاریخی مانند بسیاری از جوامع دیگر، تبعیض هایی ساختاری علیه زنان نسبت به مردان به منظور دستیابی به فرصت های شغلی به ویژه در ارتباط با مشاغل یقه سفید وجود داشته است. عموم زنان منهای درجه آگاهی شان نسبت به سوابق و ریشه های تاریخی این موضوع، مصادیقی از مواجه با چنین تبعیض هایی را گزارش کرده اند.

بنابر قواعد ریشه دار تاریخی مانند بسیاری از جوامع دیگر، تبعیض هایی ساختاری علیه زنان نسبت به مردان به منظور دستیابی به فرصت های شغلی به ویژه در ارتباط با مشاغل یقه سفید وجود داشته است

در عین حال می توان شاهد پدیده ای به طور نسبی نوظهور در بازار کار مبنی بر گسترش روزافزون فرصت های شغلی ناپایدار بود که بنا بر دو ویژگی اصلی آن ها یعنی ناپایداری و درآمدزایی پایین تر نسبت به مشاغل دائمی، با نوعی بی استقبالی مردان مواجه بوده است. این کنار کشیدن مردان زمینه ساز حضور پررنگ تر زنان در بازار کار و در مواردی، امکانی برای تجربه اندوزی و افزایش آمادگی آنها برای رقابت در جهت کسب فرصت های شغلی بهتر بوده است.

تحول در معیارهای اعتباریابی زنان در جامعه ایرانی: یکی دیگر از عوامل زمینه ساز مهم تحول در معیارهای اعتباریابی زنان در جامعه ایرانی است. ترکیبی از عوامل پهن دامنه همچون فراگیر شدن آموزش عمومی، گسترش قابل توجه آموزش عالی، عملکرد رسانه ها به ویژه رسانه های مدرن اینترنتی سبب شده است تا آنچه زنان و مردان با اتکا بدان برای خود کسب اعتبار و منزلت می کنند، بیش از پیش به یکدیگر نزدیک شده باشد.

تحصیلات: در رابطه با تحصیلات می توان از دو گروه از زنان نام برد. گروه اول زنانی هستند که از آموزش های تخصصی یا فنی سطح بالایی بهره نبرده اند، اما به دلایلی ناگزیر از جستجوی کار هستند. این افراد باور به عدم امکان دسترسی خود به موقعیت های شغلی با امتیازات بالا دارند و غالبا تلاشی نیز برای اخد آنها صورت نمی دهند اما گروه دوم زنانی هستند که از تحصیلات و مدارک حرفه ای پرکاربرد در جامعه برخوردارند. این زنان نه تنها به دنبال جستجوی شغل با بیشترین درآمد هستند، بلکه تاکید دارند که فعالیت شان در راستای تخصص شان باشد.

تاهل و تجربه های اقتصادی: زنان به طور عمده قرارگیری در نقش های همسری و مادری در زندگی زناشویی و گاهی نیز ضرورت پذیرش کامل یا مشترک مسئولیت های سرپرستی خانوار را از جمله دلایل اصلی برای اشتغال خود معرفی می کنند. به عبارت دیگر، زنان اشتغال خود را نه صرفا دلیلی بر دستیابی به استقلال مالی بلکه آن را فرایندی مکمل و تسهیل کننده در جریان زندگی زناشویی خود می دانند.

تجربه زیسته در خانه پدری: خانواده پدری به جهت ایفای نقش های محوری خود در اجتماعی شدن اولیه، سهم عمده ای در شکل دهی به تصمیمات عاملان اجتماعی و همچنین شیوه های اجرای آن در طول زندگی دارند.

خانواده پدری به دلیل ایفای نقش های محوری خود در اجتماعی شدن اولیه، سهم عمده ای در شکل دهی به تصمیمات عاملان اجتماعی و همچنین شیوه های اجرای آن در زندگی دارند

تجربه اشتغال زنان از این قاعده مستثنی نیست و تا حد زیادی متاثر از ملاحظات، چارچوب ها و قواعدی است که والدین برای فرزندان وضع کرده اند. برای نمونه رسمیت دهی به اولویت نقش های زنانه در محیط خانه و یا در نقطه مقابل تاکید بر ضرورت استقلال مالی برای دختران همچون پسران می تواند در جهت گیری ها و تصمیم گیری های شغلی زنان در دوره های مختلف زندگی شان باشد.

راهبردهای اثربخش برای اشتغال یابی زنان

پرسه زنی در بازار کار: عمده استفاده کنندگان از این راهبرد را می توان در دو گروه کلی تقسیم بندی نمود. گروه نخست را افرادی تشکیل می دهند که از مهارت فنی یا مدرک تحصیلی خاصی برخوردار نبوده اند. این افراد جهت کسب اطلاعات در رابطه با میزان حجم کاری و برآورد روابط حاکم بر محیط کار از این راهبرد بهره جویی می کنند. اما دسته دوم متعلق به کسانی است که غالبا به دلیل خاص بودن رشته تحصیلی شان قادر به دستیابی به موقعیت های شغلی مناسب و مطلوب نیستند، به همین سبب برای دستیابی به شغلی خارج از تخصص بهترین راهکار را گشت زنی در بازار کار معرفی می کنند.

کاریابی مبتنی بر تجارب پیشین: از آنجایی که مولفه هایی همچون امنیت و اعتماد به محل کار برای زنان از معیارهای ضروری در فرایند اشتغال یابی به شمار می آید، آنان ترجیح می دهند جهت تحقق بخشی به این مهم، موقعیت های شغلی خود را بر اساس دو پارامتر رابطه محوری و یا تکیه بر موقعیت های شغلی گذشته انتخاب کنند.
گروه نخست زنانی هستند که عمدتا در رده های شغلی پایین مشغول به فعالیت هستند و از طریق افزودن به توانایی های خویش و جلب نظرات مراجعین، همکاران و حتی کارفرمایان سعی در هموارسازی راه برای تغییر موقعیت شغلی خود هستند. گروه دوم نیز زنانی را شامل می شود که بر حسب اتفاقات و دلایلی مجبور به ترک موقعیت شغلی خود شده اند و به سبب رابطه محوری و یا مبتنی بر تجربه های شغلی گذشته، فعالیت شغلی شان را در موقعیتی جدید از سر می گیرند.

تکیه بر شبکه های اجتماعی پیرامون: یکی دیگر از راهبردهای حاشیه ای اما تسهیل گر مورد استفاده زنان در فرایند اشتغال یابی، بهره گیری از شبکه های اجتماعی پیرامونی است. از نظر زنان استفاده از چنین راهبردی به دلیل کم هزینه بودن به لحاظ زمانی و مکانی فرایند اشتغال یابی آنان را سرعت می بخشد و به عنوان عاملی تسهیل گر در این جریان نمود پیدا می کند.

جمع بندی

اشتغال زنان بیش از تامین درآمد، مزایای موثر دیگری بر توانمندی اجتماعی، خانوادگی و روانی آن ها دارد و به همین دلیل پیشنهاد می شود در سیاست گذاری حوزه اشتغال به بسترسازی برای تجربه های منعطف شغلی برای زنان با در نظر داشتن اقتضائات زندگی فردی و خانوادگی بانوان و همچنین بهینه سازی نظام حمایت حقوقی از زنان در محیط های حرفه ای تاکید و تمرکز شود. 
علاوه بر این با توجه به گزارش بانک جهانی در مورد نرخ اشتغال زنان در سال گذشته، ضرورت دارد که در مورد بهینه سازی این نرخ در کشور تدابیر بایسته ای به کارگرفته شود تا فاصله ایران با سایر کشورهای منطقه در این زمینه کاهش یابد. براساس یک آمار، بیش از نیمی از جمعیت افزون بر 90 میلیون نفری کشور ( تا پایان سال گذشته) زنان هستند و کشور برای توسعه و سازندگی به تمامی نیروهای مولد و انسانی خود نیاز مبرم دارد. یادآوری این نکته ضرورت دارد که زنان دیگر مانند گذشته نباید صرفا در خانه فعالیت داشته باشند بلکه برای گردش چرخ عظیم اقتصاد و رشد کشور بایستی از این نیروی توانمند در انواع شغل ها و حرف استفاده شود.