فرجام طالع نحس خط آهنی که ناصر بنا کرد

به گزارش ایسنا، امروز 22 مهر نود و هفتمین سالروز به زمین زدن کلنگ احداث ساختمان راه آهن سراسری ایران در سال 1306 است.

آرزوی ساخت خط آهن در ایران بعد از اولین سفر ناصرالدین شاه به کشورهای انگلیس و فرانسه و چند کشور اروپایی دیگر در او ایجاد شد؛ حتی میرزا محمدتقی خان فراهانی ملقب به امیرکبیر هم در سال 1226 با مشاوران اروپایی مشورت کرد تا شاید بتواند زمینه پیاده شدن ایده ناصر را به وجود آورد، اما به دلیل مخالفت پادشاهی روسیه و انگلیس و فقدان منابع مالی لازم، امکان اجرا نیافت.

مخالفت جدی روسیه تزاری به دلیل ترس این کشور از دسترسی راحت تر انگلیسی ها به مرزهای جنوبیش و مخالفت انگلیسی ها از بیم دسترسی قشون روس ها به آب های آزاد و هجوم احتمالی آنها به هندوستان، مانع تحقق این امر شد.

امیرکبیر و ناصرالدین شاه

با وجودی که آرزوی سفر با ترن و قطار در سفرنامه های سه گانه ناصرالدین شاه به اروپا نوشته شد و صدراعظمش با مشاوران بسیاری صحبت کرد تا بتواند زمینه انجام آن را به وجود آورد اما امضای پیمان نامه ای در تاریخ 18 آبان 1269 بین ناصرالدین شاه و سفیرکبیر وقت روسیه در ایران مانع ساخت راه آهن به مدت 10 سال شد. او برای تامین هزینه های سرسام آور دربار و سفرهای خارجیش از روس ها، چنین باج بزرگی داد.

با ترور ناصر در 12 اردیبهشت 1275 به دست میرزا رضا کرمانی، مظفرالدین شاه نیز در سال 1278 برای گرفتن 60 میلیون فرانک دیگر از روسیه تزاری، حاضر به معامله با روس ها شد و پیمان نامه پدرش را به مدت 10 سال دیگر تمدید کرد.

با این حال در همان عصر پدر و پسر قجری، با پیگیری های تجار و سیاستمداران، خطوط آهن پراکنده ای در اقصی نقاط کشور احداث شد از جمله خط آهن رشت – بندر انزلی و بندر پیربازار در سال 1227، خط تراموایی تهران – ری به طول 8700 متر در سال 1261 و خط راه آهن محمودآباد – آمل در سال 1265.

امتیاز احداث خط آهن محمودآباد – آمل به محمدحسین امین الضرب رییس اتاق بازرگانی تهران و نایب رییس اولین دوره مجلس شورای ملی داده شد.

مظفرالدین شاه

علاوه بر خطوط مذکور، قشون روس و انگلیس برای انتقال راحت تر جنگ افزارها و آذوقه از سواحل شمالی و جنوبی به بخش مرکزی فلات ایران در جنگ جهانی اول راه آهن جلفا-تبریز را به طول 149 کیلومتر در سال 1292، خطوط آهن بوشهر-برازجان به طول 60 کیلومتر را در سال 1297 و خط راه آهن میرجاوه-زاهدان به طول 100 کیلومتر را در سال 1299 احداث کردند.

خط آهن سراسری

راحتی، سرعت، به صرفه بودن و انتقال تعداد بالای مسافر و بار موجب مجذوب شدن تجار و بازرگان ایران و پیگیری ساخت خط آهن در ایران شد. آنان از طریق نمایندگان اتاق بازرگانی و همکاران خود در مجلس شورای ملی پیگیری سمج واری را برای احداث خط آهن سراسری شروع کردند.

بالاخره تاجرهای مطرحِ ایران در واپسین روزهای عمر سلطنت احمد شاه قاجار و در پاییز سال 1303 جلسات مشترکی با برخی نمایندگان پنجمین دوره مجلس شورای ملی برگزار کردند و برای ساخت راه آهن وعده دادند حاضرند با تشکیل شرکتی خصوصی بخشی از هزینه های احداث خط آهن را بپردازند.

به دنبال پیگیری آنان، یکی از نمایندگان مجلس پنجم شورای ملی به نام «زین العابدین رهنما» در 19 آذر 1303 طرحی را با 18 امضاء به هیات رییسه این مجلس تقدیم کرد. براساس طرح رهنما دولت اجازه می یافت از محل اعمال انحصار و بستن عوارض بر واردات قند، شکر، چای و شیرینی جات به دولت در ازای صدور مجوز برای عوارض کالاهای مذکور از سوی وزارتخانه مربوطه در ازای عوارض واردات هر مَن قند، شکر و شیرینی جات 2 قِران و به ازای واردات هر مَن چای 6 قِران عوارض از تجار و بازرگانان کشور دریافت کند تا پس از تجمیع عوارض دریافتی هزینه احداث ساخت راه آهن سراسری در ایران فراهم شود.

زین العابدین رهنما

طرح رهنما مراحل اولیه بررسی در کمیسیون تخصصی و رایزنی با نمایندگان در مجلس را طی می کرد و هنوز رسما به هیات رییسه مجلس سپرده نشده بود که رضا پهلوی لایحه مشابهی را به مجلس پنجم برد.

نمایندگان این مجلس نیز طرح رهنما و لایحه دولت را در هم تلفیق کردند و پس از بحث و تبادل نظر بسیار درباره جزییاتش، در تاریخ 9 خرداد 1304 به تصویب رساندند. منبع مالی لایحه رضا شاه پهلوی نیز عوارض دریافتی از محل انحصار واردات قند و شکر بود به این صورت که از هر سه کیلو قند و شکر وارداتی دو ریال و از هر 3 کیلو چای وارداتی 6 ریال عوارض دریافت می شد.

هفت ماه بعد از تصویب لایحه مذکور، میرزا حسن مستوفی الممالک معروف به آقا، دومین نخست وزیر رضا شاه طی لایحه ای یک فوریتی به پنجمین دوره مجلس شورای ملی، مسیرهای خط آهن را در قالب لیستی به اطلاع نمایندگان رساند و مجلس نیز در تاریخ 20 بهمن 1304 لایحه مذکور که به لایحه «خطوط پیش میانی» معروف شد را تصویب کرد.

کار مجلس پنجم اواخر خرداد 1305 به پایان رسید اما نخست وزیر وقت در تاریخ چهارم اسفند 1305 لایحه تأسیس خط آهن سراسری ایران را که 1394 کیلومتر طول داشت، به ششمین دوره مجلس شورای ملی برد و به تصویب نمایندگان این مجلس که از تابستان 1305 کارشان را در خانه ملت شروع کرده بودند، رساند.

با فراهم شدن مقدمات کار و مشخص شدن محل احداث ساختمان مرکزی راه آهن، کلنگ احداث این ساختمان در تاریخ 22 مهر 1306 با حضور رضا پهلوی، علی منصور وزیر طرق و شوارع و میرزا حسین پیرنیا مقلب به موتمن الملک که از 20 بهمن 1305 رییس ششمین دوره مجلس شورای ملی شده بود، کمی دورتر از دروازه گمرک تهران در محل فعلی میدان راه آهن تهران به زمین زده شد و از تاریخ 4 اسفند 1305 با تصویب لایحه احداث خط آهن سراسری کار ساخت خط آهن 1394 کیلومتری در سه مسیر جنوب، شمال و مرکز ایران شروع شد.

بهره برداری

بهره برداری از راه آهن سراسری کشور در سال 1314 انجام شد البته بعد از دولتی شدن آن. علی منصور وزیر وقت طرق و شوارع در 12 مرداد 1314 لایحه ای تحت عنوان «تاسیس مؤسسه دولتی خط آهن دولتی کشور» به مجلس پنجم برد و مجلس با تصویب لایحه مذکور در اول مهر 1314 نگهداری و استفاده از کلیه اموال، اثاثیه، ابنیه و وسائل ناقله و ساختمان های فنی متعلق به خطوط آهن و کشتیرانی دریاچه رضائیه را برای همیشه به این وزارتخانه واگذار کرد.

با این مصوبه مؤسسه دولتی راه آهن در شمار تشکیلات سازمانی وزارت طرق و شوارع قرار گرفت. با این اتفاق هیات مدیره موسسه راه آهن علاوه بر مدیرکل مرکب از سرمهندس راه آهن (معاون فنی مدیرکل)، یک عضو مهندس و رئیس محاسبات راه آهن بود. مؤسسه مذکور همچنین دارای یک هیات نظارت بود که رئیسش، معاون وزارت طرق و شوارع بود و دیگر اعضای آن شامل یک نماینده از وزارت مالیه، یک نماینده از دیوان محاسبات و دو مهندس از وزارت طرق و شوارع بود.

برای حفظ انتظامات و اجرای مقررات و تنسیقات اختصاصی راه آهن نیز پلیس انتظامی مخصوصی تشکیل شد.

قطاری که از شمال کشور راه افتاده بود در روز جمعه 30 بهمن 1315 به تهران رسید و طی مراسمی افتتاح شد و ساخت راه آهن سراسری ایران در 4 شهریور 1317 تکمیل شد و پایان یافت.

بر این اساس دو خط شمال و جنوب راه آهن در ایستگاه سفیدچشمه اراک در استان مرکزی به یکدیگر متصل شدند و در این روز رسما از خط آهن سراسری کشور بهره برداری شد. قانون «تاسیس مؤسسه دولتی خط آهن دولتی کشور» وزارت طرق و شوارع را موظف به ساختن خطوط ریلی کشور کرد.

کمک های آلمان

درگیر بودن ارتش نازی آلمان در جبهه شمال در جنگ جهانی اول از یک سو و رابطه خوب آدلف هیلتر با رضا شاه پهلوی از سوی دیگر موجب برقراری روابط سیاسی سری و مخفیانه بین دو پادشاه طی سال های ابتدایی شروع جنگ جهانی اول شد.

هیتلر در آن جنگ نیاز مبرم به استفاده از موقعیت ژئوپلتیکی و جغرافیایی ایران برای حمله به تزارهای روس داشت. وی برای رسیدن به این هدف مهندسانش را به طور مخفیانه راهی ایران کرد تا به کمک بیایند پروژه راه آهن سراسری ایران را با سرعت و استحکام بالا بسازند.

هیتلر به خطوط راه آهن ایران برای حمله به همسایه شمالی ایران نیاز بسیار داشت. راه آهن دولتی ایران علاوه بر مهندسان ایران از مهندسان اتریشی نیز استفاده کرد. پل ورسک یکی از شاهکارهای مهندسان اتریشی در خط آهن تهران – شمال است که بعد از دهها سال همچنان پا برجاست.

با اتمام خط آهن سراسری ایران در سال 1315 رضا شاه به پاس خدمات و کمک های مهندسان آلمانی نام دو ایستگاه راه آهن را «رهبر» و «پیشوا» که از القاب هیتلر بود، گذاشت همچنین در اقدامی دیگر صلیب شکسته آلمان نازی را در سقف ساختمان ایستگاه مرکزی راه آهن تهران حک کرد.

خط اول

اولین خطی که پس از خط سراسری راه آهن ایران احداث شد، خط آهن گرمسار-مشهد بود که ساخت آن در تاریخ 24 اسفند 1316 آغاز شد.

زیرسازی و ریل گذاری این ایستگاه تا ایستگاه شهرستان شاهرود به طول 315 کیلومتر تا سال 1320 به اتمام رسید و بهره برداری از آن آغاز شد.

رضا شاه و خانواده

اخراج رضا

جاسوسان انگلیسی و آمریکایی از اواخر تابستان 1320 پی به این همکاری بردند و هشدارهای متعددی به دولت وقت ایران برای قطع همکاری ها با آلمان دادند اما نخست وزیران رضا شاه توجهی به آنها نکردند و قوای روس و انگلیس در هشتم شهریور 1320 از شمال و جنوب ایران شروع به تصرف ایران کردند. قوای هر دو پادشاهی زمانی که به تهران رسیدند حکم به تبعید و اخراج رضا شاه از ایران گرفتند و به این ترتیب رضا شاه در تاریخ 25 شهریور 1320 مجبور به استعفا از سلطنت شد و تا 20 مهر 1320 مجبور به ترک ایران به همراه اعضای خانواده اش منهای ولیعهد شد.

ادامه پروژه مذکور به دلیل شروع جنگ جهانی دوم متوقف شد اما در پایان جنگ، عملیات احداث پروژه بار دیگر با اعتبارات دولتی اختصاص یافته توسط سازمان برنامه و بودجه، از سال 1326 آغاز شد.

ریل گذاری پروژه مذکور از اسفند 1333 توسط وزارت طرق و شوارع و از 17 دی 1334 توسط مؤسسه راه آهن دولتی ایران انجام شد. کار ساخت این خط آهن در تاریخ 17 دی 1335 پایان یافت و از همان تاریخ در کریدور ترانزیت بار قرار گرفت.

خط دوم

دومین خط، خط تهران-تبریز بود. کار احداث ساختمان مرکزی این خط در تاریخ 18 آبان 1317 از تهران آغاز شد و ریل گذاری این خط تا شهرستان میانه تا 14 آبان 1321 پایان یافت.

جنگ جهانی دوم بار دیگر باعث تعطیل شدن احداث خطوط ریلی کشور شد. با پایان این جنگ ادامه مسیر میانه تا مراغه ریل گذاری شد و این خط در تاریخ 29 مهر 1335 به بهره برداری رسید. با تکمیل ایستگاه های کوچک بعدی شهر خط آهن تهران-مراغه در تاریخ 10 دی 1335 تکمیل شد.

خط سوم

خط سوم راه آهن در مسیر قم-یزد که سه سال قبل از اخراج رضا شاه از ایران در تاریخ 9 آذر 1317 آغاز و پیش بینی شد در سال 1321 به بهره برداری برسد به دلیل هرج و مرج و نابسامانی های ناشی از اخراج رضا شاه از ایران با توقف عملیات عمرانی روبرو شد. اما از آنجا که بخش قابل توجهی از زیرسازی این خط تا قبل از شهریور 1320 و اخراج رضا شاه انجام شده بود، کار ریل گذاری بقیه مسیر از شهر قم تا کاشان شش سال بعد از اخراج رضا شاه در تاریخ 29 فروردین 1326 آغاز شد و در تاریخ 26 اردیبهشت 1328 به پایان رسید و خط مذکور در تاریخ 19 خرداد 1328 زیر بار رفت.

با پیروزی جمهوری اسلامی ایران تکمیل خطوط ریلی کشور بعد از انقلاب نیز ادامه یافت و شبکه در هم تنیده خطوط ریلی کشور در حال حاضر با بیش از 14 هزار کیلومتر سالیانه میلیون ها انسان و میلیاردها تن بار را جابه جا می کند.

منابع:

مروری بر تاریخچه خط آهن سراسری ایران

اسناد احداث راه آهن سراسری ایران، تاریخ ایرانی

خاطرات و تالمات مصدق، به قلم دکتر محمدمصدق، به کوشش ایرج افشار، انتشارات علمی، 1365، ص 350–349

انتهای پیام