دیوان حافظ سراسر، قرآن است

20 مهرماه در تقویم ملی جمهوری اسلامی ایران با عنوان روز بزرگداشت قرآن، توانسته مفاهیم عمیق و عرفانی این کتاب مقدس را در قالب غزل های خود به تصویر بکشد. در همین زمینه، خبرنگار ایکنا از اصفهان گفت وگویی با علی عابدی، رئیس دانشگاه معارف قرآن و عترت(ع) اصفهان انجام داده است که در ادامه متن آن را می خوانیم.

ایکنا ـ درباره مناسبات قرآن و دیوان حافظ شیرازی توضیح دهید.

خواجه حافظ شیرازی، حافظ قرآن بود و به اضافه حفظ، تفسیر کشاف زمخشری را هم تدریس می کرد که این کتاب، یکی از تفسیرهای بسیار پرقدر و قامت قرآنی و در حیطه بلاغی بی نظیر است؛ به عبارتی چون حافظ، شاعر و اهل فضای بلاغت و موسیقی بود، سبک و سیاق ویژه ای برای قرآن داشت.

از شعر حافظ هم می توان قرآن را شناخت که خود او در این باره می گوید: «ز حافظان جهان کسی چو من جمع نکرد، لطائف حکمی و نکات قرآنی.» در جای دیگری هم می گوید: «شعر حافظ همه بیت الغزل معرفت است» معرفت چیست؟ همان معارف زلال قرآنی است.

با یک مثال، به بیتی از حافظ می پردازم که می توان یکی از آیات قرآن را از آن استباط کرد. او در جایی می سراید: «دیو بگریزد از آن قوم که قرآن خواند» این مصرع دو معنی دارد؛ یکی اینکه دیو و شیطان به سراغ قرآن خوانان نمی آید؛ چون آن ها اهل نور هستند و قرآن هم خودش نور است، همان گونه که خداوند می فرماید: «قَدْ جَاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَکِتَابٌ مُبینٌ» و معنی دوم آن هم این است که برخی از قرآن خوانان ممکن است به ضلالت برسند.

حافظ، قاری قرآن نبود؛ بلکه مُقری قرآن به شمار می رفت، همان طور که مقام معظم رهبری هم فرمودند: «در مساجد چقدر خوب بود یک قاری ممتاز قرآن گاهی تلاوت می کرد.» حافظ علاوه بر اینکه صدای زیبایی داشت و شاعر بود، فضای موسیقی قرآن را هم خوب می شناخت.

دکتر بهاءالدین خرمشاهی در کتاب «ذهن و زبان حافظ» نوشته که حافظ بیش از هزار و 2۰۰ اختلاف قرائت را می دانسته است؛ برای مثال عبد الباسط یک آیه را با چند اختلاف قرائت می کرد: «قالَتْ هیتَ لَکَ» یا «قالَتْ هَیْتَ لَکَ.» مولانا هم بر این موضوع تأکید دارد که ما باید با طناب قرآن بالا برویم و در جایی می سراید: «زانک از قرآن بسی گمره شدند، زان رسن قومی درون چَه شدند/ مر رسن را نیست جرمی ای عنود، چون تو را سودای سربالا نبود.»

شعر، یکی از جواهرات ملت ماست؛ اما ناصرخسرو می گوید: «شعر و ادب و نحو، خَس و سنگ و سفالند، و آیات قرآن زر و عقیق است ولی» درواقع هر کسی هر هنری داشته، به پای قرآن ریخته است، از طراحی جلد زیبا تا خط خوش و...؛ پس بیاییم فضایی را هم برای شعر و قرآن باز کنیم.

ایکنا ـ تأثیرپذیری شعر حافظ از قرآن به چند دسته تقسیم می شود؟

دیوان حافظ سرتاسر، قرآن است؛ یا عین عبارات را لحاظ کرده، نظیر: «شیوه جناتُ تجری من تحتها لانهار داشت» یا اشاراتی به آیات قرآن داشته است؛ برای مثال در جایی می سراید: «زلف آشفته و خَوی کرده و خندان لب و مست، پیرهن چاک و غزل خوان و صُراحی در دست/ آنچه او ریخت به پیمانه ما نوشیدیم، اگر از خَمر بهشت است و گر باده مست» که مصرع سوم، دیدگاه جبری حافظ را نشان می دهد و به این آیه اشاره دارد که: «قُلْ لَنْ یُصِیبَنَا إِلَّا مَا کَتَبَ اللَّهُ لَنَا...» یا مصرع چهارم ، آیه «وَسَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَرَابًا طَهُورًا...» را تداعی می کند.

در بیتی دیگر می خوانیم: «کمر کوه کم است از کمر مور اینجا، ناامید از در رحمت مشو ای باده پرست» که به آیه «قُلْ یَا عِبَادیَ الَّذینَ أَسْرَفُوا عَلَیٰ أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ...» اشاره دارد.

در ابیاتی دیگر می خوانیم: «هاتفی از گوشه میخانه دوش، گفت ببخشند گنه، مِی بنوش/لطفِ خدا بیشتر از جرمِ ماست، نکته سربسته چه دانی؟ خموش» که مضمون آیه «لاتیأسوا من روح اللهِ» را دربردارد.

مرحوم علامه طباطبایی(ره) گاهی میان درس ها اشعاری از حافظ می خواند که آقای سعادت پور آن ها را گردآوری و به نام «جمال آفتاب» نام گذاری کرد. این اشعار در 1۰ جلد جمع آوری شد. همچنین مقام معظم رهبری در زمان ریاست جمهوری خود، سخنرانی ای درباره حافظ و قرآن انجام داد که یگانه بود. ما باید جوانان را به سمت وسوی شعر سوق دهیم و هنر را دریابیم.

ایکنا ـ آیا شما به صورت تخصصی کل دیوان حافظ را با قرآن تطبیق داده اید؟

بله ما در جلسات تدریسمان که راجع به حافظ و قرآن بود، تمام غزل های حافظ را شرح دادیم. البته آقای بهاءالدین خرمشاهی و آقای موسوی گرمارودی هم افرادی هستند که در این زمینه کار کرده اند.

من این الگو را سه دوره کامل در سپاه، بسیج جامعه پزشکی و سپهسالار و یک ترم هم در دانشگاه تدریس کردم. البته بعد از کرونا چون مسئولیتم بیشتر شد و مطالعاتم کاهش یافت، تلاشی که برای جریان سازی در این زمینه انجام می دادم، نیمه تمام ماند.

ایکنا ـ درباره الگویی که تدوین کرده اید، توضیح دهید. 

این الگو در یک ترم در دانشگاه معارف قرآن و عترت(ع) پیاده شد و علاقه مندان پس از اتمام کلاس برای حفظ موضوعی قرآن جمع می شدند. ما 73 بسته تحویل دانشجویان دادیم. این بسته ها شامل آیات قرآن، شعری متناسب با آن آیات و نکته ای حکمت آمیز بود؛ برای مثال ابیات: «اگر ما کتابی چنین باشکوه، فرستاده بودیم بر سنگ و کوه/ بدیدی ز ترس خدای جلیل، چه سان کوه خاشع شدی و ذلیل» با آیه: «لَوْ أَنْزَلْنَا هَٰذَا الْقُرْآنَ عَلَیٰ جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خَاشِعًا مُتَصَدّعًا مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ...» تطبیق داشت.

خانم ها به این نوع حفظ بسیار علاقه مند بودند. آن ها به دو دسته تقسیم می شدند؛ یک سو آیه را می خواندند و سوی دیگر شعر را.

یکی دیگر از کارهای ما، استخراج اشعار مهدوی است که با قرآن ارتباط دارد. آقای صافی گلپایگانی در کتاب «منتخب الاثر فی احوال ثانی العشر» می گوید 133 آیه قرآن به امام زمان(عج) اشاره دارد.

حافظ ویژگی های منحصر به فردی دارد. از جمله آن ها، موسیقی کلام اوست؛ برای مثال «نه من ز بی عملی در جهان ملولم و بس، ملالت علما هم ز علم بی عمل است» یا «رشته تسبیح گر بگسست معذورم بدار، دست من اندر ساعد ساقی سیمین ساق بود» حالا این ابیات را با آیات «قُلْ أَعُوذُ برَبّ النَّاسِ، مَلِکِ النَّاسِ، إِلَٰهِ النَّاس...» مقایسه کنید.

در نظر بگیرید که نوعی آوانگاری و واژه نگاری بسیار عالی که به تعبیر آقای شفیعی کدکنی، «جادوی مجاورت» نام دارد، در این آیات دیده می شود. من جرقه ای زدم و دانشجویان علاقه مند را به این سمت وسو سوق دادم. شما هم همین کار را ترویج کنید؛ چرا که جوانان از جلسات سنتی خسته شده اند. یکی از دلایل خلوت بودن جلسات قرآنی هم این است که کارها و ایده های نو عرضه نمی شود و ما در این راستا می توانیم از شعر حافظ، قرآن را بشناسیم.

ایکنا ـ اهمیت تدوین این الگو چه بود؟

حفظ ترتیبی فرّار است؛ اما وقتی حفظ موضوعی بر این اساس انجام شود که آیات با ابیات همراه باشد؛ یعنی ذوقیات ادبی و دینی توأمان شود، مؤثرتر است. من تاکنون در جایی ندیده ام که از این الگو استفاده کنند. به برخی از دوستان پیشنهاد دادم، تعدادی از آنان استقبال کردند و گفتند آیا می توان آن را به تمام آیات قرآن تعمیم داد؟ من گفتم که لزومی ندارد به کل قرآن تعمیم داده شود؛ برای مثال حفظ آیات سوره نساء که خواندنش دشوارتر است، اگر به این شیوه انجام شود، آسان خواهد بود.

زهراسادات محمدی

انتهای پیام