فضای اجتماعی شیعیان در عصر حضرت عبدالعظیم حسنی(ع)

اختلاف فکری عمیق و گسترده موجود در عصر عباسی، به ویژه دوران مصادف با حیات علمی-سیاسی حضرت عبدالعظیم حسنی(ع)، اخلاق و رفتار اجتماعی پیروان گرایش های مختلف مذهبی را به شدت تحت تاثیر قرار داده بود. درگیری های فکری گسترده باعث جبهه بندی ها و فرقه گرایی های بسیاری شده و اخلاق و رفتارهای مبتنی بر اصول کرامت و بزرگواری را دست خوش تحول ساخته بود.

ایرادهایی که افراد نسبت به یکدیگر داشتند، گویای فضایی آکنده از بدبینی و دشمنی بود و تخریب شخصیت افراد و الهام بی دینی، قبح و زشتی خود را از دست داده بود. انتصاب افراد و شخصیت های علمی به گرایش هایی چون تجسیم، جهمیه، شبهه و امثال آن و از بین بردن اعتبار آنان بسیار متداول بود.

حاکمیت های وقت نیز به این فضای آلوده دامن می زدند و از این راه، دشمنی و کینه را بین اندیشوران مذاهب گوناگون تشدید می کردند و در نتیجه خطر احتمال تفاهم میان آن ها را پایین می آوردند. بدیهی است ایجاد تفرقه فکری و اعتقادی و به تبع آن، تشدید کینه و نفرت بین عالمان و به خصوص متکلمان و فقیهان می توانست هدف جذابی برای حاکمیت های وقت باشد.

برگزاری مجالس مناظره بین گرایش های مختلف فقهی، کلامی و گاه ادبی در حضور خلیفه و یا امرا را نمی توان تنها به انگیزه دانش دوستی خلفا نسبت داد. طرح مباحث اختلاف برانگیز در این مجالس و رو در رو قرار دادن دانشوران راه گمان های نیکو را می بندد و پژوهشگر را به تأمل وا می دارد. عامل دیگری که زمینه لازم برای بدبینی، تردید و دشمنی را به وجود می آورد روش های مبارزاتی بود که مخالفان هر گروه نسبت به گروه دیگر به کار می گرفتند.

این فضای زشت و سنگین، عرصه را برای پیروان تشیع نیز سخت و تنگ می ساخت، به ویژه آنکه در بین شیعیان نیز چندین گرایش عمده کلامی وجود داشت و شرایط سخت سیاسی هم در مواردی موجب می شد تا امام پیشین نتواند امام بعدی خود را به صورت صریح و بی ابهام معرفی کند تا پیروان وی در شناخت امام بعدی دچار تردید نشوند.

در عصری که دسترسی به امام معصوم بسیار سخت نبود، مراجعه به ایشان و استدلال های آنان باعث فروکشی آتش اختلافات می شد و دامنه آن وسعت پیدا نمی کرد و رفتن به محضر امام(ع)، فصل پایان اختلاف ها بود، اما در روزگاری که حاکمان بر امامان(ع) سخت می گرفتند و آنان را در زندان نگهداری می کردند، فضا بسیار تیره تر و زمینه اختلاف در درون شیعه بیشتر می شد.

در روزگار امامت امام هادی(ع) که حاکمیت در دست خلیفه مستبد عباسی بود، این قبیل اختلافات بسیار گسترده بود و از آنجایی که آن حضرت به شدت تحت مراقبت بودند، راه دستیابی همه به ایشان غیرممکن بود و در نتیجه تلاش برای ایجاد تفرقه بین یاران و پیروان اعمه(ع) بسیار آماده بود.

از این اختلافات گزارش های بسیاری نقل شده است اما گزارشی که عبدالعظیم حسنی(ع) در قالب یک توصیه امام(ع) به یاران خود آورده است، به روشنی فضای حاکم بین شیعیان و پیروان آن حضرت را ترسیم می کند، فضایی که در این سفارش ترسیم شده است بسیار غمبار و تامل برانگیز است.

حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) از امام هادی(ع) چنین نقل می کند که «ای عبدالعظیم به دوستانم سلام برسان و به آنان بگو که برای شیطان راهی در دل های خود باز نکنند. آنان را به راستگویی در سخن و ادای امانت و ترک جدال و مخاصمه در مسائل بی اهمیت و به رویکرد به هم دیگر و زیارت یکدیگر دستور ده چراکه این کار موجب نزدیکی به من می شود. من با خود پیمان بستم که هرکس چنین رفتار کند و دوستی از دوستان مرا ناخشنود سازد، از خداوند بخواهم که او را در دنیا به شدیدترین کیفرها برساند و در آخرت از زیان کاران قرار دهد. به آنان بیاموز که خداوند نیکوکاران آنان را آمرزیده و از بدکاران آنان درمی گذرد، مگر کسانی که به او شرک ورزند و یا دوستی از دوستان او را بیازارند و یا در دل خود بدی و کینه ای علیه او داشته باشند، خداوند این قبیل افراد را نمی بخشد، مگر از آن نیت برگردند وگرنه روح ایمان را از دل ایشان برمی کند و از ولایت من خارج می سازد و من به خداوند از این فرایند پناه می برم.

این گزارش گویای آن است که مناظرات ناسودمند و انحرافی در بین شیعیان روزگار امام هادی(ع) بسیار گسترده شده بود. موضوعات کم ارزش و بی اهمیت به محور مناظرات و مشاجرات بین آنان تبدیل شده و آتش اختلاف و کینه شعله ور شده بود، به گونه ای که پاره ای از آنان برای دست یابی به هدف خود در تخریب شخصیت دیگران، گاه به شیوه های غیراخلاقی نظیر دروغ گویی و حدیث سازی نیز روی می آوردند. کینه ها و عداوت ها موجب دوری و قهر و جدایی آنان شده، به گونه ای که از دیدار همدیگر نیز پرهیز داشتند.

امام هادی(ع) در توصیه مورد بحث، در ادامه تاکید می ورزد که پیروان آن حضرت باید بدانند که خداوند بخشنده و برگذشت است. خوبی ها را در نظر می گیرد و از بدی ها در می گذرد و تنها دو حوزه خاص است که از این دایره گذشت خارج است. نخست شرک به خداوند متعال و دیگری آزار یاران که شماری از شیعیان آن روز به بهانه های بی پایه و مجادلات تنگ نظرانه در آن گرفتار بودند.

تاکیدی که امام(ع) بر پرهیز از تنگ نظری و لزوم کنار گذاشتن کینه ها و نفرت ها می کند بیانگر نیاز مبرم فضای فکری شیعه به اصلاح و پاکسازی است. امام هادی(ع) به علت قطع ارتباط با پیروان خود، دغدغه بسیاری نسبت به جامعه شیعی داشت و اخباری که از جدال های بی جهت و زیان آور به گوش آن حضرت(ع) می رسید نگران کننده بود. از این رو تلاش می کردند ارتباط بین افراد را از طریق گسترش یک حرکت اخلاقی-اجتماعی مستحکم کرده و از تفرقه جلوگیری کنند.

منبع: ensani.ir

انتهای پیام